Ферма
Шрифт:
Яны перамаглі, але былі змучаныя і скрываўленыя. Павольна пакульгалі яны да фермы. Пабачыўшы сваіх палеглых таварышаў, распластаных у траве, некаторыя не маглі стрымаць слёз. І на хвілінку яны прыпыніліся ў жалобным маўчанні на месцы, дзе некалі стаяў вятрак. Так, яго болей не было; ад усёй іхняй працы не засталося амаль ніякага следу! Нават падмурак быў часткова разбураны. І цяпер, каб адбудаваць, ужо нельга выкарыстаць, як раней, разваленыя камяні. Камяні таксама зніклі. Сіла выбуху раскідала іх навокал на сотні ярдаў. Ветрака быццам зусім і не было.
Калі яны падышлі да фермы, Віскун, які з невядомых прычын не ўдзельнічаў у бітве, падскочыў да іх, круцячы хвастом і радасна ўсміхаючыся. І жывёлы пачулі, як недзе каля гаспадарчых пабудоў урачыста грымнуў стрэл.
— Чаму там страляюць? —
— Каб адсвяткаваць перамогу! — закрычаў Віскун.
— Якую перамогу? — здзівіўся Баксёр. З яго каленяў цякла кроў, ён згубіў падкову і разбіў капыт, а ў задняй назе ў яго сядзела каля тузіна шрацінак.
— Якую перамогу, таварыш? Хіба мы не прагналі ворага з нашай зямлі — свяшчэннай зямлі Фермы Жывёлаў?
— Але яны разбурылі вятрак. А мы працавалі над ім два гады!
— Ну дык што? Мы пабудуем другі. Калі захочам, дык пабудуем хоць шэсць ветракоў. Вы, таварышы, яшчэ не ацанілі таго, што мы зрабілі. Вораг займаў гэтую вось зямлю, на якой мы стаім. А цяпер — дзякуючы мудраму кіраўніцтву таварыша Напалеона — мы адваявалі яе ўсю да апошняга кавалка!
— Мы адваявалі тое, што мелі раней, — сказаў Баксёр.
— У гэтым наша перамога, — сказаў Віскун.
Яны паклыпалі на двор. Шраціны пад скурай у Баксёравай назе прычынялі страшны боль. Ён бачыў перад сабой цяжкую працу на адбудове ветрака ад самага падмурка і ў думках ужо падрыхтаваўся да яе. Але ўпершыню яму прыйшло ў галаву, што яму ўжо адзінаццаць гадоў і што сіла ў яго не тая, што была некалі.
Але калі жывёлы пабачылі,як лунае зялёны сцяг, і зноў пачулі стрэлы — усяго стрэлілі сем разоў — ды прамову Напалеона, у якой ён павіншаваў іх і падзякаваў за мужнасць, дык ім урэшце і сапраўды здалося, што яны выйгралі вялікую бітву. Жывёлам, палеглым у баі, было зладжана ўрачыстае пахаванне. Баксёр і Канюшынка цягнулі калёсы, што былі за катафалк, і сам Напалеон ступаў на чале шэсця. Цэлыя два дні былі дадзеныя на святкаванне. Было шмат песняў, прамоў, стрэльбаў са стрэльбы, і кожнай жывёліне выдалі па яблыку ў якасці падарунка, кожнай птушцы — па дзве унцыі збожжа і кожнаму сабаку па тры сухары. Было абвешчана, што гэтая бітва будзе называцца Бітвай пры Ветраку і што Напалеон заснаваў новую ўзнагароду — Ордэн Зялёнага Сцяга, якім ён узнагародзіў самога сябе. У агульнай радасці няўдалая справа з банкнотамі зусім забылася.
Праз колькі дзён свінні натрапілі на скрынку з віскі ў сядзібным склепе. Раней, калі засяліліся ў сядзібу, яе проста не заўважылі. Уначы з сядзібы даносіліся гучныя спевы, у якіх сярод іншага, усім на здзіўленне, можна было пазнаць «Звяры Брытаніі». Каля паловы дзесятай можна было выразна ўбачыць, як Напалеон выйшаў праз заднія дзверы ў старым капелюшы містэра Джоўнза, прабег наўзгалоп па двары і знік у доме. А раніцай над сядзібай панавала глыбокая цішыня. Не паказвалася ніводная свіння. Толькі каля дзевятай гадзіны з сядзібы выйшаў Віскун, ступаючы павольна і няўпэўнена, паглядаючы тупа перад сабою, млява звесіўшы хвост. З усяго выгляду было відаць, што ён сур'ёзна хворы. Ён склікаў усіх жывёл і сказаў, што мусіць паведаміць ім страшную навіну. Таварыш Напалеон памірае!
Узняўся несуцешны лямант. Пад дзвярыма ў сядзібу была накладзена салома, і жывёлы хадзілі на дыбачках. Са слязьмі ў вачах яны пыталіся адно ў аднаго, што яны будуць рабіць, калі іхні Правадыр пакіне іх. Разышлася чутка, што Сняжок урэшце схітрыўся падкласці атруту ў ежу Напалеону. Каля адзінаццатай гадзіны Віскун выйшаў, каб зрабіць новае паведамленне. У якасці свайго апошняга зямнога ўчынку таварыш Напалеон абвясціў урачысты дэкрэт: ужыванне алкагольных напіткаў мусіць карацца смерцю.
Надвячоркам, аднак, Напалеону зрабілася крыху лепей, а раніцай Віскун мог паведаміць ім, што Правадыр ужо пайшоў на папраўку. Увечары гэтага дня Напалеон ужо зноў узяўся за працу, а назаўтра стала вядома, што ён даручыў Уімпэру купіць у Ўілінгдоне пару кніжак аб піваварэнні і перагонцы спірту. Праз тыдзень Напалеон выдаў загад: маленькі выган за садам, які раней было вырашана пакінуць як месца адпачынку жывёлам, што састарэлі і не маглі болей працаваць, цяпер мусіць быць узараны. Спачатку гаварылася, што зямля на гэтым выгане збяднела і
Недзе тым самым часам адбылося дзіўнае здарэнне, якога ніхто як след не здолеў зразумець. Аднойчы каля паўночы ў двары нешта моцна грымнула і жывёлы выбеглі са стойлаў. Свяціў месяц. Каля сцяны вялікага гумна, дзе былі запісаныя Сем Запаведзяў, ляжала разламаная напалам драбіна. Непрытомны Віскун распластаўся побач, а недалёка ляжалі ліхтар, пэндзаль і перакуленае вядро з белай фарбай. Сабакі хуценька абабеглі вакол Віскуна і завялі яго назад у сядзібу, як толькі ён апрытомнеў і мог хадзіць. Ніхто з жывёлаў не мог даўмецца, што гэта ўсё магло значыць, апроч старога Бэнджаміна, які паківаў храпай з выглядам знаўцы і, здавалася, зразумеў, але нічога не сказаў.
Але праз некалькі дзён Мюрыэль, перачытваючы сама сабе Сем Запаведзяў, заўважыла, што сярод іх была яшчэ адна, якую жывёлы запомнілі памылкова. Яны думалі, што ў Пятай Запаведзі напісана: «Ніводная жывёла не павінна піць гарэлку», але там былі яшчэ два словы, пра якія яны ўжо забыліся. У сапраўднасці Запаведзь гучала: «Ніводная жывёла не павінна піць гарэлку звыш меры».
IX
Расшчэплены Баксёраў капыт загойваўся вельмі доўга. Адбудова ветрака пачалася праз дзень пасля таго, як скончылася святкаванне перамогі. Баксёр адмовіўся ўзяць нават адзін выхадны дзень і лічыў для сябе справай гонару не паказаць, што яму баліць. Вечарамі ён патаемна прызнаваўся Канюшынцы, што боль у капыце вельмі яго непакоіў. Канюшынка лячыла капыт прыпарамі з зёлак, якія яна гатавала, папярэдне іх пражаваўшы, і разам з Бэнджамінам прасіла Баксёра працаваць не так заўзята. «Лёгкія ў каня трываюць не вечна», — казала яна яму. Але Баксёр не слухаў. У яго засталася, казаў ён, толькі адна сапраўдная мара — пабачыць, як будзе працаваць вятрак, а тады ўжо можна і пайсці на пенсію.
Напачатку, калі ўпершыню былі сфармуляваныя законы Фермы Жывёлаў, пенсійны ўзрост быў вызначаны для коней і свінняў дванаццаць, для кароў чатырнаццаць, для сабакаў дзевяць, для авечак сем і для курэй ды гусей пяць гадоў. Дамовіліся і наконт добрай пенсіі па старасці. Пакуль што ніводная жывёліна не выйшла на пенсію, але апошнім часам тэма гэтая пачала абмяркоўвацца ўсё часцей і часцей. Цяпер, калі маленькае поле за садам было пакінута пад ячмень, хадзілі чуткі, што кавалак вялікага выгану будзе абнесены агароджай і аддадзены састарэлым жывёлам. Для коней, казалі, пенсія складзе пяць фунтаў збожжа на дзень, а ўзімку пятнаццаць фунтаў сена, а таксама адну морквіну ці, магчыма, яблык на святы. У канцы наступнага лета Баксёру спаўнялася дванаццаць гадоў.
Тым часам жыццё было цяжкае. Зіма выдалася не цяплейшая за папярэднюю, а ежы было меней. Зноў зменшылі нормы харчоў усім жывёлам, апроч свінняў і сабакаў. Занадта строгая ўраўнілаўка ў нормах, тлумачыў Віскун, будзе пярэчыць прынцыпам Жывялізму. У любым выпадку яму няцяжка было давесці астатнім жывёлам, што ў сапраўднасці ніякай нястачы ежы няма, як бы гэта ім ні здавалася. А пакуль што палічылі неабходным упарадкаваць нормы (Віскун заўсёды гаварыў пра ўпарадкаванне, а не пра скарачэнне), але ў параўнанні з часамі панавання Джоўнза паляпшэнне было відавочнае. Прачытаўшы ім вісклівым таропкім голасам лічбы, ён падрабязна растлумачыў і пераканаў іх, што цяпер яны мелі больш аўса, больш сена, больш рэпы, чым за часы Джоўнза, што працавалі яны цяпер меней, што пітная вада цяпер лепшай якасці, што яны жылі даўжэй, што смяротнасць сярод іх патомства паменшала, што цяпер у іх стойлах болей саломы і што ім цяпер меней назалялі мухі і авадні. Жывёлы верылі кожнаму яго слову. Праўду кажучы, Джоўнз і ўсё, што з ім было звязана, ужо амаль сцерлася з іх памяці. Яны ведалі, што жыццё сягоння было суровае і ўбогае, што яны часта цярпелі ад голаду і холаду і што звычайна яны ўвесь час працавалі, калі не лічыць часу, прызначанага на сон. Але, бясспрэчна, за старым часам было значна горш. Яны былі радыя ў гэта верыць. Апроч таго, у тыя дні яны былі рабамі, а цяпер яны свабодныя, і ў гэтым уся розніца, як не прамінуў адзначыць Віскун.