Лісце забытых алеяў
Шрифт:
Ад станцыі Мясата да самой вёскі — ісці кіламетры два праз поле. Усё ж я, здаецца, не спазніўся: калі прыйшоў, якраз выстройвалі дзяцей у вестыбюлі школы на ўрачыстую лінейку. Генадзь Каханоўскі мяне ўжо чакаў. Нам далі слова, і мы павіншавалі дзяцей з пачаткам новага навучальнага года, ну, а потым «правялі» першы «ўрок» у старэйшых класах — расказалі пра нашага славутага асветніка і першадрукара, пра пакручастыя шляхі нашай гісторыі, пра ўздзеянне беларускай культуры ў сярэднявеччы на ўсё ўсходняе славянства, у першую чаргу на «Масковію».
Пасля «ўрока» Яўгенія Васільеўна Костачка паказала нам школьны музей, які яна «курыруе». Для яго адвялі звычайны класны пакой. Вядома, больш за ўсё тут фотаздымкаў. Ну, і кнігі, і рукапісныя альбомы, дзе паказваецца гісторыя вёскі, школы. Тут жа і стэнд, прысвечаны Тамашу Зану. І этнаграфічныя
Уражанне ад сустрэч у школе было ў нас абодвух самае прыемнае. Вядома, не таму, што нас добра прынялі. А таму, што мы пабывалі ў сапраўды беларускай школе, дзе шануецца родная мова, дзе выхоўваюцца сапраўдныя грамадзяне Беларусі, патрыёты бацькоўскай зямлі, а не Іваны, якія не помняць, хто яны і адкуль. Як часта даводзілася бываць мне ў школах, дзе нават слова беларускага не пачуеш і не ўбачыш на надпісах — усюды руская мова. Як быццам ты трапіў у Расію: Звычайна дырэктарамі такіх школ падбіраліся зверху ідэйна падкаваныя, адданыя партыі, а не народу камуністы, гэтакія фанабэрыстыя «ўсёзнаўцы», што намёртва ўбілі сабе ў мазгі жалезныя каноны іх тэорыі аб будучым зліцці ўсіх нацый, пад якім (зліццём) разумелася чамусьці толькі звычайная іх русіфікацыя і якое — таксама чамусьці — праводзілася пад лозунгам інтэрнацыяналізму. У такіх школах я бачыў знешне спагадлівыя, ілжыва ветлівыя адносіны да мовы нашага народа, у сапраўднасці ж адназначна асуджанай такімі «моцна падкаванымі» дырэктарамі ды і асобнымі звышстараннымі настаўнікамі на выміранне. Сваю інтэрнацыянальную задачу яны бачылі ў тым, каб паскорыць гэты «аб'ектыўны» працэс, каб унесці «пасільны ўклад» у знішчэнне культуры, мовы народа, а значыць, і самога народа, ператварыўшы яго ў безаблічнае насельніцтва, якое можна лёгка тады далучаць да любой іншай дзяржавы. Сумна, што ў гэтым вялікім злачынстве перад нашым народам часта ўдзельнічалі і там-сям удзельнічаюць і сёння самі ж дзеці гэтага народа, якіх у шырокім свеце называюць калабарацыяністамі, а ў народзе — проста здраднікамі. Сумна, што такіх здраднікаў свайго народа нямала можна сустрэць сярод педагогаў. Ім жа так лёгка пасеяць у юных душах чорнае семя нацыянальнага нігілізму. У Мясацкай школе мы ўбачылі сапраўдных педагогаў, далёкіх ад такой фанабэрыі, шчыра зацікаўленых у патрыятычным выхаванні сваіх вучняў, у іх духоўным здароўі. Як прыемна было чуць на «лінейцы» і пасля яе з вуснаў і настаўнікаў, і вучняў, і самога дырэктара нашу чыстую беларускую мову! І з розных плакатаў, насценных надпісаў не зганялі яе тут, як у іншых школах.
Тон у гэтым, як мы зразумелі, задае сам дырэктар Алег Анатольевіч Радзюкевіч, ветлівы, немітуслівы, па-сапраўднаму інтэлігентны малады чалавек, з якім мы разгаварыліся ў яго кабінеце. Як выявілася, Алег Анатольевіч — сын настаўніка, які яшчэ ў пачатковай школе вучыў некалі майго хаўрусніка Генадзя Каханоўскага. Генадзь расказаў мне, што гэта быў сапраўдны беларускі інтэлігент, чалавек высокай культуры. Нават тады, у першыя пасляваенныя гады, ён вучыў дзяцей шанаваць свой народ, яго мову, фальклор.
Асабліва запала Генадзю ў памяць, як настаўнік спяваў разам з дзецьмі беларускія народныя песні. Якраз Анатоль Сцяпанавіч Радзюкевіч адзін з першых абудзіў у ім любоў да роднай зямлі, зацікавіў краязнаўствам. Але за такое, як вядома, не гладзілі ў той час па галоўцы. Аднаго разу вучні, прыйшоўшы раніцай у школу, не дачакаліся свайго настаўніка. Яны доўга не маглі зразумець, чаму позніцца Анатоль Сцяпанавіч — раней жа такога ніколі не здара лася. Усё растлумачылі вучні з Баяраў, адкуль яны хадзілі сюды, у Насілкаўскую школу пад Маладзечнам, і дзе жыў таксама Анатоль Сцяпанавіч. Яны расказалі шэптам, што сярод ночы настаўніка «схапіў хапун». Як жа, было за што: «нацдэм», гаварыў па-беларуску. А яшчэ сеяў «крамолу»: вучыў дзяцей любіць родны край.
Гэта было ў 1947 годзе. Адбываў пакаранне Анатоль Сцяпанавіч у лагеры ў Карагандзе, дарэчы, разам з беларускімі пісьменнікамі Сымонам Хурсікам, Пятром Бітэлем і Юльянам Сергіевічам, гэтакімі ж самымі «нацдэмамі». Нягледзячы на ўсё, сын, як бачым, пайшоў па бацькавай дарозе — стаў настаўнікам, пераняўшы ад бацькі любоў і пашану да свайго краю, роднага народа.
Аддаўшы «доўг» школе, мы маглі цяпер спакойна пачынаць сваю вандроўку. Але калі развіталіся з настаўнікамі і сышлі са школьнага ганка, Генадзь надта ж «узрадаваў» мяне тым, што «ў нашым распараджэнні» ёсць машына. Гэта яго сябар маладзечанскі мастак Кастусь Харашэвіч папрасіў, каб мы з Генадзем сёння ж выступілі яшчэ ў Маладзечне, у школе, дзе робіць яго жонка. Ён лса ў сваю чаргу падручаўся павазіць нас да выступлення па намечаным маршруце. Калі мы стаялі ўтрох каля машыны і меркавалі, як усюды паспець, я зразумеў, што трапіў у нейкае сіло, што наша вандроўка зрываецца.
— Не трэба нам, Генадзь, гэтая машына, — сказаў я прама, спрабуючы змяніць сітуацыю. — Яна ж толькі пашкодзіць нам, а не паможа! Ці ж мы прыехалі на гастролі?
Але Генадзь з Кастусём пачалі мне даводзіць, што «ўсё ўжо дамоўлена», што нас чакаюць у школе, што мы ўсё ж паспеем пабыць там, дзе хацелі. Толькі трэба хутчэй садзіцца і ехаць! Вось так — хутчэй ехаць! Знаёміцца з цікавымі мясцінамі з акна аўтамабіля!
Мне ўспомнілася тут адна размова. Калі я апублікаваў у часопісе «Полымя» дарожны нарыс пра Яна Чачота, мне пазваніў Уладзімір Караткевіч. Хоць мы былі знаёмыя даўно, мне ніколі не даводзілася з ім перазвоньвацца. Тым не менш голас яго я пазнаў адразу.
— О, Валодзя! Вельмі рад чуць твой голас у маёй хаце!
Я шчыра ўзрадаваўся яго званку. Адно — што мне звоніць Уладзімір Караткевіч, паважаны ўсімі і мой любімы пісьменнік. Другое — што ён, значыцца, ужо выйшаў з бальніцы: перад гэтым я нямала чуў трывожнага пра яго хваробу.
— Як жа ў цябе са здароўем?— неяк само сабой вырвалася ў мяне.
— А! — адказаў ён, нібы адмахваючыся ад нечага надакучлівага, і адразу перайшоў на тое, дзеля чаго пазваніў.
Ён прачытаў мой нарыс. Прачытаў з цікавасцю. У ім жа — пра трагічную долю аднаго з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры Яна Чачота. Валодзя расказаў мне, як сам шукаў у Друскеніках яго магілу. Тут жа, як між іншым, успомніў ён і пра Мірачыцкага, з якім я разам падарожнічаў па мясцінах Яна Чачота, нават прадэкламаваў пра яго нейчую даволі дасціпную, але зусім не злую чатырохрадковую эпіграму (на жаль, я яе не запомніў). Яшчэ паабяцаў пашукаць для мяне «фоткі» — Яна Чачота ці яго мясцін. Потым выказаў адно істотнае пажаданне: калі будзе рыхтавацца гэты нарыс для кнігі, каб я дапоўніў яго нейкімі цікавымі дарожнымі прыгодамі, нечаканымі сустрэчамі з людзьмі — каб ён лепей чытаўся.
— Правільна, Валодзя, я сам адчуваю, што ў ім гэтага не хапае. Але бяда ў тым, што мы былі ў падарожжы ўсяго тры дні, прытым на машыне, і ў нас проста не шмат было нейкіх цікавых сустрэч, — апраўдваўся я. — Да таго ж я ўжо здаў кнігу з гэтым нарысам у выдавецтва.
— Шляпа!..
Размова гэтая была недзе ў маі ці чэрвені 1984 года. А ў ліпені мяне ашаламіла вестка: памёр Уладзімір Караткевіч!..
Я расказаў Генадзю пра тую размову з Уладзімірам Караткевічам. Ён, вядома ж, згадзіўся, што паспешлівасць, верхаглядства тут не будзе ні мне, ні яму на карысць, таму паабяцаў сёння ж вярнуцца яшчэ сюды разам са мною без машыны.
Так што мы змаглі ўсё ж, хоць і не шмат, а пахадзіць тут «сваімі нагамі».
Калі мы ішлі з электрычкі ў Мясату, Генадзь падвёў мяне да вялікага прыдарожнага каменя-помніка з выбітымі імёнамі тых славутых людзей, што розным часам праязджалі тут з Вільні ў Мінск і далей — М. Агінскага, М. Багдановіча, Ф. Багушэвіча, І. Буйніцкае, С. Буднага, Ц. Гартнага, М. Гарэцкага, М. Гогаля, Дз. Давыдава, В. Дуніна-Марцінкевіча, Я. Купалы, Я. Коласа, Ул. Лугаўскога, К. Паўстаўскага, Я. Судрабкална, Ул. Сыракомля Б. Тарашке віча, В. Таўлая, П. Цвіркі, М. Чарота, Т. Шаўчэнкі, Ядвігіна Ш.