Лісце забытых алеяў
Шрифт:
З усіх названых Занавых мясцін мне, на жаль, не ўдалося пабываць у Селішчы, Вязыні і Слабадзе — вёсках былога Вілейскага павета. Узду ж хоць і даводзілася наведваць, але яшчэ да таго, як я зацікавіўся філаматамі і канкрэтна Тамашам Занам. Ці засталіся там якія сляды, якія памяткі ад «архіпрамяністага»? Ці ведаюць там мінулае сваёй мясцовасці?
Зрэшты, а як мы, мінчане, ведаем сваю сталіцу? Дзе, напрыклад, была тая Мінская гімназія, у якой вучыўся Тамаш Зан? Ды і ці толькі Зан?
Мне захацелася хоць што-небудзь даведацца пра яе. Зацікавіўшыся гэтай даўняй навучальнай установай Мінска, я спачатку кінуўся да энцыклапедычнага даведніка «Мінск — горад-герой», выдадзенага ў 1976 годзе: дзе ж, калі не тут, шукаць звесткі пра Мінскую гімназію? Але дарэмна: толькі згадка, што яна была — і не болей. Не знайшоў я асобнага артыкула пра яе і ў «Беларускай савецкай энцыклапедыі», і ў «Энцыклапедыі літаратуры і мастацтва Беларусі». Толькі мільганулася назва Мінскай гімназіі і ў таўшчэзнай «Гісторыі Мінска» 1967 года, дзе багацейшая шматвяковая гісторыя старажытнага горада згубілася ў безлічы пустазвонных рэляцыі! пра «трыумфальнае шэсце
І вось я сабраўся на экскурсію да плошчы Свабоды, дзе хадзіў дагэтуль тысячы разоў. Але цяпер ішоў сюды спецыяльна, каб ужо другімі вачамі агледзець гістарычнае месца Мінска, якое некалі мела назву Верхні (або Высокі) рынак, а пазней — Саборная плошча і толькі ў савецкі час — плошча Свабоды (хоць свабодай тут, здаецца, ніколі і не пахла).
Пачынаю сваю экскурсію ад ГУМа. На плошчы прыпыняюся каля аднаго са старых будынкаў — вельмі пагляднага шматпавярховага дома з мемарыяльнай дошкай у гонар кіраўніка дзекабрысцкіх арганізацый Мікіты Мураўёва, які бываў тут у 1821-1822 гадах. Бываў у мінскага губернатара, чыё ведамства тут месцілася, і ў губернскай бібліятэцы, дзе ён працаваў над першым, мінскім варыянтам вядомай канстытуцыі дзекабрыстаў. А яшчэ раней гэта быў будынак езуіцкай школы, якая ўваходзіла ў комплекс кляштара езуітаў. Асобныя пабудовы комплексу, хоць і ў змененым выглядзе, захаваліся да сённяшняга дня. Але пра іх — хоць бы які надпіс! І мы, мінчане, нават не здагадваемся, якія помнікі мінуўшчыны вакол нас. Я прайшоў — туды і назад — па вуліцы Рэвалюцыйнай (былой Койданаўскай), якая падыходзіць да плошчы. Вузенькая, уся са старых, своеасаблівай архітэктуры дамоў, з якіх ні адзін не падобны на іншы, з арачнымі ўездамі ў зацішныя дворыкі, з фігурнымі вокнамі — сапраўдны прытулак вякоў. На вуглу Рэвалюцыйнай і плошчы Свабоды можна ўбачыць і дом, у якім месціўся вядомы Інбелкульт — Інстытут беларускай культуры, на базе якога ўзнікла ў 1928 годзе Акадэмія навук БССР. Тут жа, пры Інбелкульце, працавала і Цэнтральнае бюро краязнаўства, выходзіў часопіс «Наш край». Але зноў вы дарэмна будзеце шукаць пра гэта хоць якога-небудзь напамінку. Хаця што тут здзяўляцца: гэта ж было «гняздо нацдэмаў», якімі шчодра запаўняліся раскіданыя па неабдымных прасторах «Союза свободных советских республик» незлічоныя астравы Архіпелага Гулага і ямы шматлікіх Курапатаў.
На другім баку вуліцы кожнаму кідаецца ў вочы шматаконны дом з мемарыяльнай дошкай нямецкаму антыфашысту Фрыцу Шменкелю. Гэта — адзін з будынкаў былога гасціннага двара, колішні купецкі клуб. За пабудовамі гасціннага двара мяне сустракае велічны гмах кафедральнага сабора, даўняга кляштара бернардзінак. Гэта сюды ў бурлівыя 1863-1864 гады кідалі зняволеных паўстанцаў, сярод якіх была і дачка Вікенція Дуніна-Марцінкевіча — Каміла; Агінаю магутныя векавыя сцены сабора і пераходжу на другі бок вузенькай вуліцы імя Кірыла і Мяфодзія (нядаўняй вуліцы імя Бакуніна), дзе перада мною ўстае не менш велічны храм — былы кляштар бернардзінцаў. Добра ўсё ж пахадзіць вось так, без спешкі паміж гэтых старых муроў, што шчасліва выстаялі ў спусташальных віхурах найкрывавых часоў. Тут жа нібы сама вечнасць размаўляе з табой.
Каб не прапусціць якіх памятак Саборнай плошчы (якраз так хочацца яе называць сёння), я абыходжу ўвесь тыльны бок яе ўсходняй часткі. Але паколькі там вядзецца нейкае будаўніцтва (спадзяюся, яно звязана з рэстаўрацыяй старога цэнтра горада), я спускаюся да ўзбярэжжа Свіслачы і, мінаючы «Журавінку», ступаю на вуліцу Інтэрнацыянальную, падымаюся па ёй уверх, ізноў на Саборную плошчу, толькі ўжо з другога боку. Злева, на Цэнтральнай плошчы, дзе яшчэ за маёй памяццю маячыла гіганцкая постаць «бацькі ўсіх народаў», будуецца ізноў нешта агромністае, нешта архісучаснае, што адсюль засланяе ўсю плошчу, а адтуль, з боку Ленінскага праспекта, вядома ж, гэтую ціхую, забытую мінчанамі старую вулачку, з цэлым шэрагам даўніх, не нашага стагоддзя, дамоў. Тут, на гэтым адрэзку Інтэрнацыянальнай вуліцы, таксама нямала цікавых помнікаў, звязаных з гісторыяй нашай культуры. Напрыклад, будынак першай публічнай гарадской бібліятэкі, якая была названа імем А. С. Пушкіна. А ў глыбіні двароў я пазнаю не раз бачаны на фотаздымках у друку даўгі аднапавярховы дом выдатнага беларускага мастака XIX стагоддзя Валенцін Ваньковіча, які быў знаёмы з Аляксандрам Пушкіным, Адамам Міцкевічам, Францішкам Малеўскім, маляваў іх партрэты. Можна толькі падзівіцца, што мы дасюль яшчэ не зрабілі тут музей, дзе кожны з нас мог бы палюбавацца выдатнымі палотнамі славутага мінчаніна, даведацца пра долю мастака. Тое ж самае трэба сказаць і адносна выдатнага кампазітара Беларусі XIX стагоддзя Станіслава Манюшкі, які ў 30-х гадах жыў вунь у тым трохпавярховым доме — вугал Інтэрнацыянальнай і Энгельса. І для яго таксама даўно просіцца тут музей. Але мы не толькі музеі не стварылі гэтым слаўным сынам Беларусі, а нават не дадумаліся прымацаваць на сценах іх дамоў хоць мемарыяльныя табліцы ці якія памятныя знакі.
Апошні перад плошчай будынак на вуліцы Інтэрнацыянальнай — і ёсць Дом прафсаюзаў, адзін з карпусоў колішняга кляштара базыльянаў, дзе і месцілася Мінская гімназія. Вось і фасадны бок будынка, простага, строгага — як і належыць сапраўднаму кляштару.
Непадалёк ад дзвярэй бачу на сцяне аж дзве мема рыяльныя табліцы, якіх раней не заўважаў. Адна з іх урачыста абвяшчае пра «архіважную падзею» ў гісторыі Мінска — чарговае выступленне «усесаюзнага старасты». Каля яе я ўбачыў шчуплага, сярэдніх гадоў чалавека ў паношанай куртцы — ён чытаў надпіс на той табліцы. Калі я таксама супыніўся тут, ён павярнуўся да мяне:
— Я ўжо, мусіць, дзесяць такіх во пліт бачыў. Ну й што з таго, што ён некалі выступаў тут? Нашто нам ведаць пра кожны іхні чых?
Гэта быў шафёр нейкага прыгараднага саўгаса. Яго грузавая машына стаяла тут на пляцоўцы: чалавек чакаў дырэктара саўгаса, які недзе забавіўся ў горадзе.
Я цалкам згадзіўся з шафёрам: гэтакімі плітамі, шматлікімі бронзавымі ці гранітнымі ідаламі сваіх правадыроў, іх «вялікімі» імёнамі, якімі па сёння засмечаны назвы вуліц усіх гарадоў і пасёлкаў, назвы саміх гэтых гарадоў і пасёлкаў, усякіх устаноў і прадпрыемстваў, «самая перадавая ў свеце» партыя, узурпіраваўшы ўладу, засланяла ад народа ўсю яго многавекавую гісторыю, хавала Праўду.
Другая табліца, здаецца, навейшая, прымацаваная трохі далей ад дзвярэй, была для мяне проста добрым сюрпрызам: яна ж ушаноўвала якраз тую самую Мінскую гімназію, якую я спярша збіраўся шукаць немаведама дзе!
Выбітыя на табліцы словы паведамлялі пра тое, што ў гэтым будынку ў 1803 годзе была адкрыта Мінская гімназія. Потым ішоў пералік тых славутых людзей, якія ў ёй вучыліся. Пачынаўся пералік якраз з Тамаша Зана. За ім значыліся такія знакамітыя імёны, як Яўстах Тышкевіч (беларускі вучоны-краязнавец, адзін з заснавальнікаў беларускай археалогіі; быў ганаровым членам Пецярбургскай і Стакгольмскай акадэмій навук, Лонданскага археалагічнага інстытута), Станіслаў Манюшка (беларуска-польскі кампазітар, дырыжор і педагог), Уладзімір Спасовіч (публіцыст, літаратуразнавец і грамадскі дзеяч; быў прафесарам крымінальнага права Пецярбургскага універсітэта; прататып адваката Фецюковіча ў рамане Ф. Дастаеўскага «Браты Карамазавы), Бенядзікт Дыбоўскі (заолаг, прыродазнавец, публіцыст; быў прафесарам Варшаўскага універсітэта; удзельнік паўстання 1863-1864 гадоў; вывучаў гісторыю і этнаграфію Беларусі), Аляксандр Ельскі (беларускі пісьменнік і краязнавец; быў членам Акадэміі ведаў у Кракаве, аўтар каля Ю тысяч артыкулаў пра гарады і вёскі Беларусі ў «Геаграфічным слоўніку каралеўства Польскага і іншых краёў славянскіх»), Антон Трусаў (беларускі рэвалюцыянер-дэмакрат, адзін з кіраўнікоў паўстання 1863-1864 гадоў на Беларусі; быў адным з арганізатараў Рускай секцыі 1-га Інтэрнацыянала, перапісваўся з К. Марксам), Іван Гольц-Мілер (рускі паэт-рэвалюцыянер, аўтар папулярнай рэвалюцыйнай песні «Слухай»), Янка Лучына (беларускі паэт-дэмакрат), Мікалай Мінскі (рускі паэт), Эдуард Пякарскі (вучоны і рэвалюцыянер, аўтар «Слоўніка якуцкай мовы»; быў ганаровым акадэмікам АН СССР), Ядвігін Ш. (беларускі пісьменнік) і, як адзначалася на табліцы, «іншыя вядомыя дзеячы літаратуры, мастацтва, навукі, вызваленчага руху супроць царызму».
Прыемна было ўсведамляць, што нехта ж паклапаціўся пра такое вельмі разумнае ўшанаванне Мінскай гімназіі, адзначыўшы сапраўды выдатных людзей, якія тут вучыліся.
Мне цяжка было ўстрымацца, каб не зайсці ўсярэдзіну будынка. Сапраўды, духам даўніны павеяла ад старых сцен, ад даўнейшай, багата аздобленай трывалай лесвіцы, ад скляпеністай столі, таямнічых нішаў, даўгіх калідораў з усялякімі пераходамі, ад унутранага дворыка, што добра праглядваецца з калідорных вокан. Тут, па гэтых во калідорах, і бегалі калісьці гімназісты, поўнячы дом гоманам і шумам.
Мінская гімназія ўтварылася не на пустым месцы — на базе Мінскай губернскай школы, першапачатковая гісторыя якой сягае аж у XVII стагоддзе, калі тут актывізаваліся езуіты.
У часы Тамаша Зана Мінская гімназія налічвала дзвесце з лішнім навучэнцаў. Гэта была сямікласная навучальная ўстанова. У першых двух класах студэнты (так называлі гімназістаў) вывучалі польскую і лацінскую граматыкі, арыфметыку, «пачаткі» геаграфіі, вучыліся таксама каліграфіі, атрымлівалі ўрокі маральнасці. У кожным з двух класаў быў свой настаўнік. З трэцяга класа кожны прадмет выкладаўся асобным настаўнікам. У старэйшых пяці класах праходзілі польскую літаратуру, рымскую літаратуру, гісторыю, геаграфію, лацінскую і грэчаскую мовы,, гісторыю права, фізіку, матэматыку, хімію, заалогію, батаніку, аграномію, маляванне. Замежныя мовы — нямецкая і французская — былі не абавязковыя, вывучаліся па жаданні студэнтаў. Да замежных адносілі і рускую мову.
Настаўнікам першага класа быў Міхал Галаўня, які вучыў дзяцей у мінскіх школах з 1788 года. У сваіх «Мемуарных нататках», напісаных у 1850 годзе па просьбе вядомага беларускага вучонага-краязнаўца Канстанціна Тышкевіча, Тамаш Зан казаў пра свайго настаўніка як пра «нешта пачцівае, набожнае і гарбатае» і адзначаў, што ён быццам бы набыў свае веды, плаваючы па Нёмане, Дзвіне і Прыляці на віцінах ды стругах. У другім класе Тамаша вучыў Ян Пілецкі — «даўганосая скамянеласць», якая ажыўлялася толькі пры чытанні «Граматыкі» Катынскага. Пра гэтую «Граматыку польскай мовы» варта сказаць колькі слоў асобна. Яна вучыла не толькі грамаце, але і выхоўвала дзяцей у польскім патрыятычным духу, для чаго там былі падабраны найбольш яркія ў гэтым плане ўрыўкі з твораў польскіх пісьменнікаў. Аб сіле ўздзеяння «Граматыкі» Катынскага на моладзь сведчыць той факт, што на працэсе над філаматамі і філарэтамі ўлады разам з прафесарамі і студэнтамі Віленскага універсітэта абвінавачвалі ў пашырэнні польскага патрыятызму і яе, граматыку, якая падлягала цяпер забароне.