Лісце забытых алеяў
Шрифт:
Вельмі ўзрадавалася Леанарда Феліксаўна нашай прапанове правесці ў Свіранах літаратурнае свята ў гонар 150-гадовага юбілею Францішка Багушэвіча вясной 1990 года. Яна і сама пра тое ж думала, але не ведала, як гэта зрабіць. Як чалавек дзелавы, Леанарда Феліксаўна папрасіла нумар тэлефона музея, дала свае «каардынаты». Гэтае свята, казала яна, трэба арганізаваць як найлепш. Каб на ім былі не толькі людзі са Свіран, але і з усёй ваколіцы. Хай бы даведаліся яны ўрэшце пра свайго славутага земляка, паслухалі яго творы. Леанарда Феліксаўна папрасіла нас, каб на гэтае свята мы абавязкова сагітавалі сучасных беларускіх паэтаў. Каб землякі Францішка Багушэвіча змаглі паслухаць з вуснаў саміх аўтараў прыгожае беларускае паэтычнае слова.
Другая
Фальварак Кушляны Ашмянскага павета набылі продкі Францішка Багушэвіча яшчэ ў сярэдзіне XVIII стагоддзя. Бацька паэта Казімір Багушэвіч перавёз сваю сям'ю са Свіранаў у родавае гняздо недзе каля 1846 года, калі малому Францішку было якіх шэсць гадоў. З Кушлянамі звязаны, можна сказаць, самыя лепшыя гады жыцця Францішка Багушэвіча, тут палюбіў ён маляўнічыя краявіды роднай зямлі, адкрыў для сябе душэўную шчырасць, прыродную дабрыню і працавітасць мужыка-беларуса, тут пачаў шукаць шляхі да яго вызвалення са шматвекавой няволі і цямноты.
Паступіўшы ў 1852 годзе ў Віленскую гімназію, Францішак Багушэвіч ніяк не парываў з домам — Вільня ж адсюль была зусім блізка. У любую вольную хвіліну ён ехаў да бацькоў, бавіў тут канікулы.
Адсюль, з Кушлян, дзесьці ў 1865 годзе, ужо сталым чалавекам, уцякаючы ад кары за ўдзел у завірусе студзеньскага паўстання, пусціўся ён на доўгія гады ў вялікі, не заўсёды прыветлівы свет, інакш кажучы, у горкае выгнанне.
Цэлых дваццаць гадоў кідала яго доля па цярністых шляхах далёкай Украіны і яшчэ больш далёкіх кутках неабсяжнай Расіі, па незнаёмых гарадах, мястэчках, сёлах.
Але куды б ні трапляў Францішак Багушэвіч у пошуках прытулку і кавалка хлеба, душа яго заўсёды была дома, адсюль ірвалася яна на родную Віленшчыну, да асмужаных кушлянскіх палёў і пералескаў.
У мёр бы то, мусіць, я тут,
Каб не жменька той роднай зямлі, —
пісаў паэт.
І вось у 1883 годзе, калі ён быў ужо сямейным чалавекам, яму надарылася першая магчымасць вяр нуцца дадому: Францішак Багушэвіч прачуў, што ў Вільні для такіх, як ён, юрыстаў якраз адкрыліся вакансіі. І ён адразу ж скарыстоўвае гэтую магчымасць, не ўважаючы на наладжаныя на Украіне важныя сувязі, на абяцанае начальствам павышэй не па службе.
Працуючы адвакатам у Вільні, паэт цяпер мог часта наведвацца ў Кушляны. Але для яго было гэтага вельмі мала. Ён марыць стала пасяліцца ў дарагім сэрцу кутку, жыць сярод простага вясковага люду, на бацькоўскай зямлі. Мара пра ўласную хату ў Кушлянах, туга па родным кутку вельмі выразна чуецца ў яго вершы «Мая хата», які ўвайшоў у выдадзены ў 1891 годзе зборнік «Дудка беларуская»:
Бедна ж мая хатка расселася з краю, Між пяскоў, каменняў, ля самага гаю, Ля самага бору, на беражку лесу, Ніхто тут не трафе, хоць бы з інтарэсу. Як няма гарэлкі, няма куска хлеба, Дык які ж інтэрас, каму сюды трэба?! Ды хоць няма хлеба, жабраваць не буду, Пражыву як-кольвек ад працы, ад труду!.. Клікалі ж у госці і клічуць суседзі. Не пайду, не трэба, бо, кажуць, заедзі Ад чужога хлеба губы абсядаюць, Што чужога прагнуць, то сваё кідаюць. Я не кіну хаты, хоць вы мяне рэжце, Не пайду да вас я, хіба ў арэшце. А хоць сілай навет адарвалі б з дому, Калісьці вярнуўся б, як мядзведзь да лому. Заваліцца хата, зарастуць пакосы, Усё б я вярнуўся, хоць голы і босы!..Паэтава мара хоць на схіле гадоў, але ўсё ж збылася. Нечакана атрымаўшы ў 1896 годзе ў спадчыну добрую суму грошай, Францішак Багушэвіч нарэшце будуе ў Кушлянах свой дом. Але толькі праз два гады ён цалкам вызваляецца ад сваёй адвакацкай дзейнасці і канчаткова пасяляецца на бацькаўшчыне.
Уяўляю, якое гэта было шчасце для паэта — жыць на сваёй зямлі! І — пісаць! А пісаць тут было пра што. З успамінаў сучаснікаў паэта мы ведаем, што ён часта заводзіў сяброўства з простымі сялянамі, любіў распытваць людзей пра іх жыццё, пра розныя гісторыі, запісваў усё пачутае на паперу. Ці не адсюль і яго апавяданні? Толькі за два апошнія гады паэт падрыхтаваў аж дзве новыя кнігі — «Беларускія апавяданні Бурачка» і зборнік вершаў «Скрыпачка беларуская». Як гэта ні шкада, але абедзве кнігі бясследна загінулі. Пэўне ж, яны яшчэ раз паказалі б свету незвычайны талент Францішка Багушэвіча, лішні раз засведчылі б, якога вялікага паэта мела наша літаратура ў другой палове XIX стагоддзя.
Творы Францішка Багушэвіча, якія ён ахвотна чытаў — відаць, адразу пасля напісання — сваім суседзям і знаёмым, мелі вялікі водгалас у людскіх сэрцах. Яны надзвычай лёгка запаміналіся, падоўгу захоўваліся ў народнай памяці. У пачатку шасцідзесятых гадоў, калі я працаваў на Беларускім радыё, мне давялося запісаць на плёнку аднаго старога жупранца, здаецца, гэта быў Невядомскі, — ён чытаў па памяці, як рэпу грыз, адзін за адным вершы, якія чуў яшчэ ад самога Багушэвіча. Мне здалося, што асобныя з тых вершаў я не сустракаў у кнігах паэта. Нешта тады перашкодзіла мне дакладна ўсё гэта праверыць. Можа, сярод расказаных вершаў былі і тыя, што склалі потым «Скрыпачку беларускую»? Тую магнітафонную стужку я здаў тады ў фанатэку Беларускага радыё. За такі доўгі час яе там, вядома ж, ужо недзе размагніцілі. Сёння мне застаецца толькі пашкадаваць за гэтакую сваю нядбаласць.
У Кушлянах нас сустрэлі дырэктар будучага дома-музея Францішка Багушэвіча малады паэт Алесь Жамойцін і сакратар партарганізацыі кушлянскага калгаса Леанід Уладзіміравіч Грышан.
Я ўжо раней ведаў: Жамойцін з вялікім энтузіязмам узяўся за аднаўленне сядзібы Францішка Багушэвіча. Уступіўшы ў СП, ён не кінуўся абіваць высокія парогі, каб асесці ў сталіцы, атрымаць там добрую пасаду, а папрасіўся туды, куды яго паклікала прызванне. Прыдбаў там сабе дом, перавёз сям'ю. Словам, «усур'ёз і надоўга» звязаў свой лёс з зямлёй Францішка Багушэвіча, з музейнай работай. Галоўнае, Алесь зусім невыпадковы для му Зея чалавек. Пра яго цікавасць да роднай гісторыі, да спадчыны Францішка Багушэвіча сведчаць артыкулы, якія ён друкаваў у рэспубліканскіх часопісах, яго вершы і паэмы на гістарычную тэму. Адзін з яго твораў — «Кастусь Каліноўскі» — даводзілася і мне рыхтаваць да друку ў «Полымі».
Ездзячы па Беларусі, я ніколі не прамінаў пазнаёміцца з мясцовымі краязнаўчымі музеямі. Колькі ў іх штатах сустракаў я абыякавых, зусім выпадковых людзей! «І падабаецца вам гэтая работа?» — папытаўся я неяк у адным раённым краязнаўчым музеі ў маладой, расфарбаванай дзяўчыны, яго работніцы. «Не вельмі, — прызналася яна. — Але недзе ж трэба рабіць...» Такіх вось «Недзе ж трэба рабіць» — хоць плот гарадзі ў нашых краязнаўчых музеях. Часцей за ўсё гэта «пазваночныя» (па выразу Анатоля Вялюгіна) — асобы, якіх «па званку» ўладкавалі «добрыя дзядзькі» на быццам бы «не пыльную» для іх музейную работу. Такія работнікі толькі займаюць чыёсьці месца ў гэтых важных асяродках культуры, што мацуюць нашы повязі з гісторыяй, выхоўваюць у нас высокую духоўнасць.
Таму прыход у музеі такіх, як Алесь Жамойцін, энтузіястаў трэба толькі вітаць.
Адразу па нашым прыездзе ў Кушляны Алесь наважыў паказаць нам напытаную ў адной хаце ў ваколіцы цікавую старую камоду, каб набыць яе для будучага музея. Я быў рады такой прапанове: мне вельмі цікава было пабачыць кушлянскія ваколіцы, бліжэй пазнаёміцца з зямлёй Багушэвіча.
Паехалі туды сваім аўтобусам. Дарога ішла лесам. Аўтобус ледзь праціскваўся між галінастых хвой, не без цяжкасці пераадольваючы глыбокія гразкія лужыны. Праз колькі часу выбавіліся на святло, паехалі ледзь прыкметнай палявой дарогай, якая неўзабаве зусім скончылася. Аўтобус пачаў валюхацца па ўдзірванелых грудах нейкага лугу, потым зусім суняўся, бо далей можна было вельмі лёгка засесці: між травы паблісквала вада. Мы пайшлі пеша, пераскокваючы з купіны на купіну, і праз які кіламетр убачылі адзінокую закінутую сядзібу ў старых прысадах.