Леаніды не вернуцца да Зямлі (Нельга забыць)

Караткевіч Уладзімір Сямёнавіч

— Думаеце, што гэта не ён?

— Чаму не, думаю. Проста нічога не ведаю аб ім.

— Як было імя па бацьку вашага дзеда?

— Н-не тое… Пэўна не тое.

Дзіўна, але Андрэй адчуў разам з расчараваннем і некаторае заспакаенне.

— Што ж, — сказаў ён. — Гэтае няведанне ўсё адно збліжае нас. Усё магло быць. Я веру.

– І я.

Андрэй пабачыў на сцяне партрэт жанчыны, напісаны ў адценнях зялёнага колеру. Нешта нагадваў яму гэты партрэт, асабліва характэрным прыкусам вуснаў. Каб існаваў "зялёны Пікаса" і каб гэта быў не Пікаса, а правінцыяльны выкладчык мастацтва, які працуе "пад Пікаса", то атрымалася б нешта

падобнае на гэту карціну. Магчыма, ён, Андрэй, проста нічога не разумеў, але гэтая зялёная жанчына, напісаная пэндзлем, на якім не ляжала пячаць генія, здавалася яму ненатуральнай і асабліва брыдкай. Брыдкай таму, што кагосьці няўлоўна нагадвала.

— Вы хацелі штосьці прачытаць мне, — адарваў яго ад думак голас Горавай. І таму, што яго захапілі знянацку, таму, што пачыналася тое, самае важлівае, чаго ён чакаў восем год, ён адчуў, што сэрца яго захаланула і абарвалася ўніз.

— Толькі не перабівайце мяне.

Рука з рукапісам дрыжала, і добра было, што жанчына не бачыла гэтага за сталом, бо стрымаць сябе ён не мог.

Брыдкi, халодны асеннi дзень.

Таксі прыцішаюць бег…

Мужчына чытаў, апусціўшы вочы, не маючы змогі ўзняць іх. Ён баяўся ўбачыць яе аблічча, прачытаць на ім іншае, непажаданае. Потым ён шкадавау аб гэтым, яму хацелася бачыць усё. Але тады ён не мог.

Толькі на палове рукапісу ён авалодаў сабою. Хваляванне ставала ўсё мацнейшым.

Кроў кінулася яму ў твар, а голас загрымеў, запаланіўшы пакой.

Ён скончыў, i настала цiшыня, доўгая, гнятучая.

I раптам цiхi голас, у якiм недзе глыбока на дне гучала штось падобнае на балючую пакорлiвасць лёсу, сказаў:

— Нашто вы гэта, Андруша?

— Я сам ведаю, што дарэмна. Але я больш не мог. Цяпер мне лягчэй.

— Вы ж мяне зусім-зусім не ведаеце.

— Я ведаю вас лепей, чым вы самі.

— Я чалавек цяжкага лёсу. Вайна зачыніла перада мною дзверы ў тэатр. Абмарожаныя ў сорак першым рукі — у музыку. А я… мне гэта было даражэй за жыццё. Што мне засталося? Пісаць кнігі і тлумачыць другіх. Нешта накшталт прычотніка пры храме мастацтва. Нашто вам гэта? Нашто вам я?

Сківіцы мужчыны рухаліся цяжка, і голас быў глухім.

— Усё яшчэ будзе, — сказаў ён. — Пачнём разам… Вы дзівосная. Няўжо вы не падумалі, што гэтым яшчэ больш прывязваеце мяне да вас. Я кахаю не толькі за душу, за вашу прыгажосць і розум. Я не ведаю, што вас вяжа да гэтага чалавека, але паверце разумнаму сэрцу, гэты дом не для вас. А наперадзе столькі дзён, столькі сапраўднага жыцця!

Плескануўся па яе твары затоены боль. Зябка скалануўшыся ў крэсле, яна сказала:

— Я вам зараз скажу тое, чаго нікому яшчэ не казала. I паверце, гэта вялікая ахвяра з боку жанчыны… Асабліва ў такі момант. Калі ласка, прынясіце мне цыгарэты з гасцінай.

Ён прынёс і сеў на сваё месца. Насцярожана цягнуліся хвіліны. Гадзіннік адбіў чарговую палову гадзіны.

— Што ж, — сказала яна, — вы, вядома, самі ведаеце, як было ў сорак першым. Немцы ў кастрычніку ўзялі Валакаламск, іхнія танкі ўварваліся ў Мажайск. Пятнаццатага кастрычніка Масква пакідала Маскву…

— Але. Я ў той час таксама быў у Маскве… І апалчэнцаў бачыў — хлопцы ў акулярах і дзяўчынкі з танюткімі рукамі.

Андрэй бачыў, што ёй нясцерпна цяжка гаварыць, і таму даваў ёй час на роздум і мужнасць.

— Страшны быў горад, — сказаў ён. — Надаўбы стынуць. Кожнае акно распята на папяровым крыжы. Касыя, белыя… Пасля — сібірскія палкі. I апалчэнцы…

— I я была сярод іх, — сказала нарэшце яна, зацягваючыся цыгарэтай. — Мне ўдалося

прыбавіць сабе гады… Разам з адным хлопцам…

— Вы… кахалі яго?

— Бадай што, — сказала яна. — Своеасабліва, як можна кахаць у пятнаццаць год.

— А ён?

— Ён таксама. I не толькі ён… Быў у нас камандзір аддзялення, Міхал. Сапраўдны дзед у параўнанні з намі. Яму было дзевятнаццаць.

— Якія яны былі?

— Розныя… Зусім… Камандзір быў вясёлы, уладны, жарсткавата-ўпэўнены. А з другім, з… Віцем, мы пазнаёміліся за тры месяцы да вайны. Ён пераехаў да нас, у Замаскварэчча, з Пісцовай…

Памаўчала.

— Я пачала забываць ягоны твар… Але вы… чымсьці нагадваеце мне яго… Мы сталі на пазіцыю ў раёне Нара-Фамінска, усе нашы хлопцы і дзяўчаты… Чакалі. У гібель не верыў ніхто, хоць вінтоўка была адна на дваіх. Ну і яшчэ бутэлькі з запальнай сумессю… Гэта было не шаснаццатага, а васемнаццатага…

Ёй цяжка даваліся словы, і таму Андрэй памог:

— Я напярэдадні скідаў запальныя бомбы з дахаў. Наш дом стаяў за Зацэпе… Якраз каля разбуранага бомбай рынку. Раніцай спаў, а потым мы паехалі разам з дарослымі на акопы. Туды ж, пад Нара-Фамінск… Дзіўна, мы маглі б сустрэцца яшчэ семнаццаць год таму… А яшчэ ён які быў, ваш друг?

— Харошы. Часам я дзiўлюся, як апалчэнцы маглi стрымаць немцаў на дзень-два, да падходу сiбiрскiх палкоў. Але потым успамiнаю яго. Вось такiя — пяшчотныя, чыстыя — яны страшныя былi, калi закранулi дарагое для iх. Такi быў i Вiця. Ён мне аднойчы расказваў, як яны кралi з леднiка лёд, увесь у апiлках: У адным кавалку быў карась. Замёрз i ляжаў у крыштальнай труне… Лёд растаў, i карась аджыў. Ён выпусцiў карася ў Чыстых Прудах…

Зацягнулася:

— Яшчэ напярэдадні вайны мы нічога не ведалі, хадзілі з ім каля Чырвонага Клімента. Сонца сядала за дрэвы. I лёталі галубы… Ён даў мне, падабраўшы, адно пяро.

— Што ж здарылася ў той дзень? — спытаў Андрэй.

— Пачалося з абстрэлу. Калі ён скончыўся, усё поле было перакапанае, быццам тут цэлы тыдзень рылася свіння. Вялікая, са слана. А потым немцы пусцілі супраць нас пяхоту і танкі. Цяжкія танкі "Валянцін"… I тут здарылася дзіўнае. Нас было дзве сотні амаль дзяцей. I мы адбілі танкавую атаку… Віця спаліў адну з машын… А нас асталося пяцьдзесят чалавек… I такое ап'яненне — маўляў, вось варта было нам прыйсці — і вораг уцякае, — што гэтыя пяцьдзесят кінуліся ў контратаку… Дурныя, харошыя былі хлопцы… Камандзірам удалося іх затрымаць… Віцька падабраў нямецкі аўтамат і прыкрываў чэргамі тых, што адступалі да сваіх акопаў. Я была непадалёк. I тут… тут міна трапіла якраз у тое месца, дзе стаяў ён… Я яшчэ паспела ўбачыць: высокі такі, чорны, маслісты слуп дыму і зямлі… I потым цемра… Мяне падабралі хлопцы. Міхал сам адправіў мяне ў медсанбат… Але што яны маглі тады? Асколак сядзіць у калясардэчнай сумцы і цяпер.

Андрэй сядзеў моўчкі і глядзеў туды, у куток, дзе гусцела цемра і дзе нерухомая, са сплеценымі на каленях пальцамі сядзела яна.

Зноў аддаўся меладычны звон у глухіх пакоях. I зноў стала цішыня.

— Ясна, — сказаў Андрэй.

Насцярожаныя людскія вочы глядзелі на яго са сцен.

— Ён памёр, — сказала Ірына. — Пяць год я жыла і не жыла…

— А камандзір аддзялення? — спытаў пасля паўзы Андрэй.

— Гэта мой муж.

I, як быццам апраўдваючыся, сказала:

— Я чакала, і ён чакаў. Не стамляўся чакаць. I казаў, казаў мне словы… Што мне было да жыцця пасля той смерці? Жыццё адабрала любы шлях, жыццё адабрала любага чалавека… Я згадзілася.