Нацыянальная ідэя ў сучасным свеце
Шрифт:
У аснове лібералізму ляжыць тэорыя спантаннага парадку, ці самарэгуляцыі, якая з’яўляецца крыніцай рацыяналізму і накіравана супраць кансерватызму і нацыяналізму. Як мы ўжо казалі вышэй нацыянальная ідэя, нацыяналізм — гэта трансцендэнтныя паняцці і ляжаць па іншы бок рацыянальнага мыслення. Нацыі і нацыяналізм не могуць быць прадуктамі сінергетычных працэсаў. Таму трыумф нацыяналізму ў ХХ стагоддзі сведчыць аб тым, што нельга механічна пераносіць ідэі самаарганізацыі, стахастычнасці і сінергетыкі да чалавечай супольнасці. Гэты не карэктны шлях абралі і аўтары некаторых артыкулаў у памянутай ужо намі кнізе «Беларуская нацыянальная ідэя».
Сучасны кансерватызм ахоплівае вялікі спектр палітычных партый, якія розняцца сваімі адносінамі да ідывідуалізму
Больш памяркоўнае крыло сучасных кансерватараў аддае перавагу правам асобы і ў гэтым накірунку сутыкаецца з хрысціянствам, дзе паводле асноўных пастулатаў: а) чалавек ёсць вышэйшае тварэннне Бога і б) чалавеку дадзена свабода — права выбару паміж дабром і злом. Шэрагам кансерватараў выкарыстоўваецца ў сувязі з гэтым назва «хрысціянскія дэмакраты». Такія партыі ёсць, напрыклад, у Германіі і Галандыі.
Такім чынам лібералізм і кансерватызм толькі ў эканамічнай частцы не супярэчаць адно аднаму. Ліберальны кансерватызм, які меў часам рацыю (прынамсі пасля Французскай рэвалюцыі 1789 г., ці ў Расіі часоў П. Струве) непазбежна вядзе да краху гэтай камбінаванай ідэі і да зусім адрознай трактоўкі бягучых палітычных падзей і прагнозаў на будучыню.
Нацыяналізм і кансерватызм маюць шмат чага агульнага — у абедзвюх ідэалогіях асаблівае, уважлівае стаўленне да традыцый, мовы, нацыянальных сімвалаў. Нацыяналізм і кансерватызм маюць нават агульных творцаў, такіх як Бёрк, Кедуры і іншыя. Розніца паміж нацыяналізмам і кансерватызмам у змене акцэнтаў. Напрыклад, для кансерватараў вялікае значэнне мае сям’я — для нацыяналістаў жа сям’я рэальнасць ніжэйшага плана ў параўнанні з нацыяй. Гэта адлюстравана ў нашай эвалюцыйнай схеме 2. Кансерватары шануюць інстытут Царквы — нацыяналізм жа часта выступае як замена рэлігіі, а ў выпадку пратэстанцтва ён узяў на сябе функцыю спадкаемцы Руху за тысячагадовае Валадарства Божае.
2.3. Нацыяналізм і фашызм
Як ужо гаварылася, нацыяналізм узнік у канцы ХVІІІ ст. і на працягу ХІХ стагоддзя фарміраваўся, удасканаліваўся пакуль не выкрышталізаваліся яго адметныя рысы. Фашызм з’явіўся больш чым на 100 гадоў пазней згаданых падзей.
Зараз цяжка сказаць, калі ўпершыню з’явілася не адэкватная канцэпцыя блізкасці і нават тоеснасці нацыяналізму і фашызму. Магчыма, гэта стала вынікам ІІ-й сусветнай вайны, дзе фашысцкая ідэалогія, маючая ў Германіі назву нацыянал-сацыялізма, пацярпела крах пасля 1945 года і стала забароненай. Блізкасць па гучанню слоў нацыст і нацыяналіст таксама адыграла не апошнюю ролю ў дыскрыдытацыі нацыяналізма. І таму ў свядомасці многіх людзей і, нават, народаў сфарміравалася ўстойлівае ўяўленне аб тым, што нацыяналізм ставіць сваю нацыю вышэй за іншыя нацыі, імкнецца падмяць пад сябе і знішчыць шляхам гвалту і вайны. У сапраўднасці такой ідэалагемай былі адметныя толькі фашызм і расізм, ды яшчэ блізкі да іх шавінізм.
У афіцыйнай фармулёўцы БелСЭ сказана, што фашызм гэта «адкрытая тэрарыстычная дыктатура найбольш рэакцыйнай и агрэсiўнай iмерыялiстычнай буржуазii…крайнi шавiнiзм i расiзм». Як бачым, нават з гэтай савецкай фармулеўкi вiдаць блiзасць тэрмiнаў фашызм i шавiнiзм. Больш таго — гэтыя iдэалогii, па сутнацi, аднолькавыя, яны адлюстроўваюць адну i тую ж з’яву. Толькi першая — фашызм — адносiцца найбольш да гiтлераўскай Германii i некаторых яе сатэлiтаў, а другая — да Расiйскай iмперыi ды камунiстычнага Савецкага Саюза. I нiчога агульнага з гэтымі паняццямі слова «нацыяналiзм» не мае. Наадварот, нацыяналiзм — антыпод фашызму.
І ўсё ж, як адзначалася вышэй, існавала і іншая парадыгма: «нацыяналізм — гэта амаль тое, што і фашызм». Як ніякая іншая яна прыйшлася да густу касмапалітам усіх масцей. Грунтуючыся на сусветным ліберальным капіталізме, а таксама на камуністычных партыях, на Захадзе паспяхова культываваліся ідэі касмапалітызму, прынамсі, да 80-х гадоў ХХ ст. Ва Усходняй Еўропе і СССР гаспадарыла камуністычная тэорыя, згодна з якой нацыі павінны былі знікнуць у эпоху камунізма. Мандыялісцкая тэорыя зліцця нацый ліберальнага Захаду пачала нават ажыццяўляцца на практыцы, але на Усходзе. Так, на Беларусі ў 60 — 70-я гады ХХ ст. некаторыя старшыні калгасаў шчыра бралі сацабавязацельствы да пэўнага тэрміну перавесці навучанне і справаводста на рускую мову. Беларускія школы ліквідаваліся ці пераўтвараліся ў рускія. Асабліва моцная хваля барацьбы з усім нацыянальным прышлася на 1961 год, калі былі ліквідаваны амаль усе беларускія школы ў гарадах і мястэчках. Толькі з 90-х гадоў, пасля развалу СССР пачаўся перагляд адносін да нацыянальных праблем.
Зразумела, што пры такіх неспрыяльных умовах не магло быць і гаворкі аб навуковым вывучэнні такой з’явы, як нацыяналізм. І на шмат гадоў — ад часоў рускіх філосафаў пачатку ХХ ст. да 90-х гадоў — даследаванне праблем нацыяналізму, фактычна звялося да нуля. На Захадзе і ў ЗША у вывучэнні нацяналізму не было такога вялікага перапынку, як у былым СССР. У шэрагу гэтых краін касмапалітызм мірна суіснаваў побач з нацыяналізмам, а масавае самавызначэнне нацый і з’яўленне новых дзяржаў у канцы ХХ стагоддзя вызначыла паразу касмапалітызму і паклала канец тэорыі зліцця нацый.
Камуністычная ідэалогія — марксізм-ленінізм, што панавала ў СССР амаль усё ХХ стагоддзе, не на голым месцы вызначыла нацыяналізм як адмоўную з’яву, як імкненне адной нацыі навязаць свае парадкі другой. Яшчэ ў эпоху росквіту рэлігійна-філасофскай думкі ў Расійскай імперыі ідэолагі імперскай палітыкі (шавінізму) распрацавалі тэорыю гегемона рускага народу і ўвялі ў афіцыйны ўжытак слова «нацыяналізм» і «нацыянальны рух» для абазначэння тых нацыянальна-вызваленчых рухаў, што ўзніклі на тэрыторыі вялізнай дзяржавы. Да такіх актаў належыць і беларуска-польскае паўстанне 1861–1862 гадоў, каўказскія вызваленчыя рухі і і ншыя. Неабходна яшчэ раз падкрэсліць: стаўленне да нацыяналізму як да крайне радыкальнай і антыгуманнай ідэалогіі узнікла не адразу і не ў апошні час — яно мае векавую гісторыю і таму так трывала трымаецца і ў наш час.
Аднак нельга і адмаўляць тое, што некаторыя формы нацыяналізму пры пэўных умовах могуць перайсці ў іншую якасць, якая нагадвае фашызм і нават пераходзіць у яго. Гісторыі вядомы такія выпадкі.
Нацыяналізм, які перасягнуў межы, вызначаныя пунтам 8 фармуліроўкі Б. Штэйнера, прыведзенай вышэй, у выпадку замены толькі аднаго гэтага пункта фразай: «8. Нацыяналізм — варожасць і пагарда да іншых нацый» — становіцца фашызмам. Такі нацыяналізм называюць таксама крайнім, альбо негатыўным нацыяналізмам.
Класік тэорыі нацыяналізму М. Бярдзяеў бачыў небяспеку такой формы нацыяналізму. У ягоных творах разглядваеецца варыянт крайняга нацыяналізму, які атрымаў назву — «месіянскі нацыяналаізм», ці проста — «месіянізм». М. Бердзяеў вызначае месіянізм, як з’яву, маючую вытокі ў рэлігіі, і які можна зразумець толькі ў містыцы.
Першым прыкладам месіянізма — яшчэ задоўга да надыходу эпохі нацыяналізма быў месіянізм яўрэйскага народа. На працягу многіх стагоддзяў да прышэсця Хрыста яўрэі былі богаабраным народам, які асэнсоўваў сваю выключнасць і не дапускаў іншых народаў да сябе. Хрысціянства паклала канец яўрэйскаму месіянізму і дало штуршок новаму мысленню, згодна з якім любы народ можа стаць народам-месіяй, калі асэнсуе сваё хрысціянскае прызначэнне. На мяжы ХІХ і ХХ стагоддзяў, у час, калі яшчэ і не адчуваліся будучыя фашысцкія «эксперыменты», Бердзяеў празорліва вылучыў асаблівасці германскага месіянізма. Ён пісаў, што германскі народ усведамляе сябе «не носьбітам Хрыстовага Духу, а носьбітам вышэйшай і адзінай духоўнай культуры. Германская раса — выбраная вышэйшая раса». Менавіта гэтыя тэзісы, разам з антыхрысціянствам Фрыдрыха Ніцшэ і сталі базавым звяном будучага нямецкага нацыянал-сацыялізму.