Нацыянальная ідэя ў сучасным свеце
Шрифт:
б) Народнасць. Тэрмінам больш дакладным чым народ, які таксама характарызуе нейкую сукупнасць людзей, з’яўляецца паняцце народнасці. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі так вызначае гэты тэрмін: «Народнасць — моўная, тэрытарыяльная, эканамічная і культурная супольнасць людзей пераважна рабаўладальніцкай і феадальных эпох. Утварэнне народнасці непасрэдна папярэднічала перыяду ўзнікнення нацый». Гэта «пранацыя» мінулага. У Кіеўскай Русі, напрыклад, насельніцтва складала народнасць, якую цяпер называюць «старажытнаруская народнасць». У часы ВКЛ продкі сучасных беларусаў складалі народнасць, якая мела некалькі назваў. Гэта: русіны (часы Ф. Скарыны — XVI cт.), ліцвіны (Заходняя Беларусь і частка Міншчыны) а ў
Д. А. Хамякоў, публіцыст і філосаф канца ХІХ ст., аўтар знакамітай кнігі «Православие, самодержавие, народность», фактычна, ставіў знак роўнасці паміж народнасцю і нацыяй, хаця паміж імі, як мы паспрабуем паказаць, існуе прынцыповая розніца. У народнасці Хамякоў бачыў два бакі — станоўчы і адмоўны. Да першага кшталту адносіцца тое, што народнасць — гэта сукупнасць людзей, дзе асоба чалавека мае магчымасць праявіцца, але з другога боку народнасць перашкаджае чалавеку аднаасобна праяўляць сябе. Д. А. Хамякоў адмаўляе касмапалітычны погляд на народнасць, як на перашкоду гармоніі асобы; лічыць, што чалавецтва імкнецца не да падаўлення, а ўмацавання пачаткаў народнасці: «Чем существо стоит выше по лестнице развития, тем индивидульность более подчёркивается, постепенно переходя от открытого, высшего разделения какой-нибудь пратоплазмы или умозрительной молекулы к тем всё более и более личным внешним и психическим особенностям, которые доходят до высшей степени в человеке и в человечестве и, наконец, разрешаются в той высшей трансцендентной индивидуальности».
Асэнсаванне народнасці Хамяковым вельмі блізкае да сучаснага паняцця нацыі, якое ў наш час цалкам выціснула свой прататып. Але перш чым сфармуляваць сутнасць сучасных прадстаўленняў аб тэрміне «нацыя» неабходна разгледзець блізкі, але больш дакладны тэрмін «этнас».
в) Племя. Тэрмін племя доўгі час выкарыстоўваўся ў сэнсе «народ», «этнас». Беларуская энцыклапедыя дае такое азначэннне: «Племя, тып этнічнай і сацыяльнай арганізацыі дакласавага грамадства. Племяныя супольнасці ўзніклі ў эпоху развітога родавага грамадства ў выніку аб’яднання некалькіх экзагамных родаў, звязаных агульнасцю этнагенетычнага паходжання, асновамі элементаў гаспадаркі, звычаяў і абрадаў, міфалогіі і культаў, адзінствам дыялекту і племянной саманазвы, якія грунтаваліся на агульнай самасвядомасці».
Племя, такім чынам, тэрмін блізкі да паняцяў «народ», «этнас» і «нацыя» (аб этнасе і нацыі мы будзем гаварыць ніжэй), а галоўным адрозніваннем ад іх з’яўляецца тое, што «племя» арганізацыя людзей дакласавага грамадства. Аб блізкасці і частай блытаніне паміж разглядваемымі тэрмінамі гаворыць, напрыклад, наступны факт. Першая назва артыкула К. Лявонцьева «Племенная политика как орудие всемирной революции» была іншай «Национальная политика…» і далей усё як у папярэднім тэрміне.
г) Этнас. Этнас — гэта супольнасць людзей аб’яднаных агульнасцю мовы, культуры, традыцый, адзіным менталітэтам і агульнасцю паходжання. Прыведзенае азначэнне з’яўляецца агульнапрынятым, і ў адрозненне ад больш шырокіх паняццяў — «народ» і «нацыя», — іншых трактовак не мае.
Этнас галоўная складаючая такой супольнасці людзей як нацыя. Аднак паняцце нацыі не абмяжоўваецца толькі прысутнасцю аднай этнічнай групы, бо ў нацыю — мы будзем гаварыць аб гэтым ніжэй — можа ўваходзіць некалькі этнасаў.
Яшчэ адна важная асаблівасць этнаса: этнічныя супольнасці не абявязкова маюць адзіную тэрыторыю пражывання. Іх прысутнасць не абмяжоўваецца адзінай дзяржавай.
З другога боку ў адной дзяржаве можа суіснаваць некалькі этнасаў. Найбольш характэрнымі прадстаўнікамі такіх краін з’яўляюцца супердзяржавы — ЗША, Расія, Кітай і іншыя імперыі мінулага. Ува ўсіх гэтых краінах у пэўныя перыяды выяўлялася адна агульная рыса — прысутнасць этнічных канфліктаў унутры асобна ўзятай дзяржавы. І гэтыя канфлікты заўсёды з’яўляліся дэстабілізуючым фактарам, выклікалі і выклікаюць напружанасць у грамадстве. Яны былі адной з галоўнейшых прычын распаду імперый — Брытанскай, Расійскай, Аўстра-Венгерскай і інш.
Раней лічылася, што этнічная прыналежнасць, этнас як з’ява, звязаны з дагістарычнымі ступенямі развіцця, з прымітыўнай сацыяльнай арганізацыяй. Таму меркавалася, што з развіццём прагрэсу, з уваходжаннем чалавецтва ў вышэйшыя ўзроўні цывілізацыі ўсе этнічныя праблемы і адносіны знікнуць.
Аднак жыццё паказала, што гэта зусім не так. Наадварот, апошнія значныя палітычныя працэсы ў свеце праходзяць менавіта пад знакам этнічных канфліктаў. О. Хейслер піша: «Можна зразумець палітычныя, эканамічныя і культурныя правы этнічнай салідарнасці, калі адмовіцца ад простай ідэі развіцця, згодна з якой — чым сучасней становіцца грамадства, тым менш відавочней і менш важнай павінна быць этнічнасць у гэтым грамадстве. Таму што ўва многіх выпадках дзейнасць у імя якой-небудзь групы, здаецца ўяўляе сабой разумную рэакцыю (нават мэтанакіраваную стратэгію з боку асобных людзей і груп) на абставіны, што складваюцца ў сучасных грамадствах».
Утварэннне этнасаў звязана з працэсам, які можна назваць этнічнай мабілізацыяй — імкненнем групы людзей да захавання нацыянальнага «Я», выказваннем сваёй этнічнай прыналежнасці.
Працэсы этнічнай мабілізацыі пачынаюцца ў двух выпадках:
а) Калі ў рознаэтнічнай супольнасці людзей большасць хоча сцвердзіць сваё панаванне над меншымі этнасамі.
б) Калі занядбаныя народы, этнасы, нацыі пачынаюць патрабаваць доступ да дзяржаўнай улады.
Абодва варыянты могуць прывесці да этнічных канфліктаў. Такія канфлікты вядомыя на працягу ўсёй гісторыі чалавецтва. Аднак адназначнага іх трактавання да гэтага часу няма.
Па разліку Т. Гара цяпер у свеце 233 этнічныя групы, што церпяць дыскрымінацыю ад іншых груп, а значыць знаходзяцца ў стане этнічнага канфлікту.
Характэрна, што аўтаномія этнічнай групы — чаго раней было дастаткова для развязання канфлікта — у наш час можа ўжо быць і не дастатковым. Неабходна ўлічваць цэлы комплекс аспектаў: эканамічных, юрыдычных, псіхалагічных, і ў першую чаргу сацыяльных і культурных. Найвялікшую ўвагу пачалі прыцягваць этнічныя канфлікты з канца 80-х — пачатку 90-х г. нашага стагоддзя і працягваюць эвалюцыяніраваць у бок павялічэння ў нашыя часы (2001 г.). Гэта звязана з працэсам развалу СССР, Югаславіі і скасаваннем Варшаўскага дагавору ва Усходняй Еўропе, што прывяло да значнага росту нацыянальнай свядомасці і неадольнага імкнення захаваць сваю нацыянальную ідэнтычнасць. Падзеі 1999 г. ў Сербіі прайшлі пад знакам менавіта такіх працэсаў, сербска-албанскі канфлікт быў прыпынены на жаль толькі гвалтоўным шляхам, прыцягненнем войскаў НАТА да ваенных дзеянняў супраць урада Мілошавіча.
Якія ж ёсць у дадзены момант яшчэ шляхі ўрэгулявання этнічных канфліктаў?
К. П. Барышкалец вылучае восем макрапалітычных форм урэгулявання этнічных канфліктаў:
— генацыд;
— гвалтоўнае перасяленне народаў;
— падзел тэрыторыі;
– інтэграцыя (асіміляцыя);
— гегеманістычны кантроль (арбітраж) — удзел 3-га боку;
— кантонізацыя і (ці) федаралізацыя;
— падзел прадстаўнічай і выканаўчай улад на падставе этнічных квот.
Прадстаўленыя формы рэгулявання этнічных канфліктаў могуць ажыццяўляцца як гвалтоўным шляхам, так і не гвалтоўным, а першыя дзве формы могуць здзяйсняцца з дапамогай толькі насілля.