Нацыянальная ідэя ў сучасным свеце
Шрифт:
Фактар насілля найбольш яскрава праяўляецца ў перыферыйных, больш адсталых краінах — і наадварот: чым больш цывілізаваная краіна, тым меншы ўзровень этнічнага насілля. Таму, відавочна, шлях пагрэсу, шлях эвалюцыі цывілізаванага чалавецтва — гэта шлях ненасілля. Махатма Гандзі сцвярджаў, што ненасілле — самая магутная сіла, якая маецца ў распараджэнні чалавецтва. Яна магутней за самую магутную прыладу разбурэння, якую стварыла чалавечае вынаходніцтва.
Прыклад Чэхаславакіі 1968 г. яскрава прадэманстраваў магчымасць негвалтоўнай змены рэжыму ў краіне і мірнага «разводу» двух этнасаў — славакаў і чэхаў, у выніку якога атрымаліся дзве незалежныя
Беларусь зараз уяўляе сабой краіну, дзе дамінуе беларускі этнас і ідзе працэс фармавання беларускай нацыі-дзяржавы. Пры ўсім тым працэс гэты суправаджаецца разам з ажыццяўленнем працэса рэалізацыі беларускай нацыянальнай ідэі, які бачыцца нам толькі негвалтоўным.
Ніжэй мы будзем разглядаць пытанне аб нацыях, з’яўленне якіх прадстаўляецца нам як якасны крок чалавецтва ў будучыню і гэты крок здзяйсняецца менавіта ад этнічных супольнасцей.
Магчымы і адваротны працэс — прадстаўнікі пэўных нацый могуць утвараць этнічную групу. Такія працэсы могуць адбывацца паўсюдна, але найбольш распаўсюджаны Ў ЗША і Канадзе. Імігранты з краін Еўропы сустракаючы сваіх землякоў у гэтых краінах аб’ядноўваюцца і ўтвараюць сапраўдную этнічную групу, хаця яны і не ўяўляюць асобную нацыянальную супольнасць.
Характэрна, што гэтыя новыя этнічныя групы, утвораныя на той тэрыторыі, на якой імігранты ніколі раней не жылі, ужо адрозніваюцца ад аналагічных этнічных (нацыянальных) утварэнняяў у сябе на Радзіме. О. Шпенглер адзначае, што не англічане і немцы эмігравалі ў Амерыку, а людзі ў якасці англічан і немцаў і іх унукі ператварыліся ў янкі. Ён прыводзіць вядомы факт: індзейская зямля аказала на іх непасрэднае ўздзеянне, і імігранты з пакалення з пакалення робяцца ўсё больш падобнымі на знішчанае насельнітва.
г) Раса. Пад расай звычайна разумеецца такая група людзей, што мае пэўныя фізічныя і антрапалагічныя адрозненні ад іншых груп. Такімі адрозненнямі можа быць колер скуры, рысы твару і іншых частак чалавечага цела. Энцыклапедычнае азначэнне расы: «Расы чалавека, групы людзей, што склаліся гістарычна і маюць падобныя спадчынныя вонкавыя (цялесныя) адзнакі — колер скуры, валасоў і вачэй, формы носа і губ, рост і прапорцыі цела і іншыя, а таксама некаторыя захаваныя адзнакі — група крыві і іншыя».
Аднак некаторымі сучаснымі вучонымі вызнаецца цяпер больш ёмкае азначэнне расы, якое ахоплівае групы этнасаў аб’яднаных не толькі фізічнымі рысамі, але і агульнасцю гісторыі, традыцый, адзіным светапоглядам, тэрытарыяльнай блізкасцю, адзінай прамовай. Таму можна гаварыць аб расе, а дакладней, ідучы следам за Львом Гумілёвым, — падрасе ўсходніх славян, што ў VIII–X ст. утваралі Кіеўскую Русь. Паўночныя плямёны — крывічы паступова рассяляліся сярод балцкага этнасу, асіміляваліся з мясовым насельніцтвам і ў выніку, зыходзячы з нашага азначэння, можна гаварыць аб утварэнні новай расы, характэрнай асаблівасцю якой сталі асаблівыя рысы будовы цела: светлыя (белыя) валасы, блакітныя вочы, высокі рост і іншыя. Менавіта такія асаблівасці ўласцівы сучасным беларусам і літоўцам. Як і ў выпадку з індзейцамі Паўночнай Амерыкі, мы назіраем змену рыс цела (эмігрантаў з Еўропы і іншых краін свету) пад уздзеяннем мясцовасці, ці, як падкрэслівае О. Шпенглер — ландшафта.
О. Шпенглер пад расай разумее «плямёны, роды, будучыя пакаленні, сем’і — усе гэтыя назвы для крыві, якая пасрэдніцтвам зачаццяў цыркулюе ў больш-менш вузкім ці шырокім у прасторы ландшафце». Такое разуменне расы з’яўляецца больш шырокім за агульнапрынятае азначэнне, згодна якому раса гэта сукупнасць людзей, што гістарычна жывуць на пэўнай тэрыторыі (дакладней, як у О. Шпенглера — ландшафце — А.А.) і якая характарызуецца яшчэ «сукупнасцю спадчынных прыкмет будовы цела».
Заўважым, што усходне-паўднёвыя славяне мінулага (цяпер украінцы) маюць некаторыя адрозненні ў будове цела ад паўночна-усходніх (беларусаў) — напрыклад, чорныя валасы і вочы, хаця мовы гэтых этнічных груп вельмі блізкія і значна далёкія ад літоўскай, якая адносіцца да іншай групы. У беларусаў, як і ў літоўцаў, высокі рост, светлыя валасы, блакітныя вочы і іншыя агульныя рысы фізічнага кшталту (хаця, зразумела, гэта не тычыцца абсалютна кожнага ўкраінца, беларуса і літоўца). Гэта азначае, што мова не мае прапарцыянальнай залежнасці ад расы (падрасы) — у рамках адной расы (падрасы) могуць існаваць народы, што гавораць на розных мовах (баскі — іспанцы, літоўцы — беларусы і г.д.).
Такім чынам мы звязалі з этнасам таксама паняцце і расы. І следам за Роузам этнасу можна даць наступнае азначэнне: Этнас — гэта група людзей, якія аб’ядноўваюцца па прыкмеце агульнасці расавага, рэлігійнага, альбо нацыянальнага паходжання. Назіраецца таксама заканамернасць: калі этнічная група мае адносна нізкі статус у сваім грамадстве, то прадстаўнікі вышэйшых класаў аддаюць перавагу атоесамліванню сябе з іх жа сацыяльным класам, чымсці з сваёй этнічнай групай. Такія працэсы былі характэрныя для эмігрантаў у ЗША. Працэс акультурызацыі звычайная з’ява ў жыццядзейнасці этнічных груп ЗША. Аналагічныя працэсы ішлі ў ВКЛ у ХVIІ — XVIIІ cт., калі беларуская шляхта адкрэшчвалася ад свайго (простага) народа і часта пераходзіла на польскую мову — мову іншага этнаса — пальскага.
Ніжэй мы пакажам, як ад асэнсавання і усвядамлення сябе ў этнасе, можна прыйсці да паняцця нацыі, хаця, як гэта відаць з вышэйсказанага, этнас можа ўтварацца і праз нацыі.
Наш агляд існуючых азначэнняў этнасу будзе больш поўным, калі мы ўзгадаем яшчэ і працы этнолага і гісторыка Льва Гумілёва. У сваёй фундаментальнай манаграфіі «Этнагенез і біясфера зямлі» ён дае сваё, арыгінальнае азначэнне этнасу, якое ёмка адлюстроўвае яго сутнасць: «Этнас — устойлівы, натуральна склаўшыся калектыў людзей, які супрацьпастаўляе сябе ўсім іншым аналагічным калектывам і адрозніваецца сваеасаблівым стэрэатыпам паводзін і які заканамерна змяняецца ў гістарычным часе».
Гэтае азначэнне, фактычна, абагульняе прынятае намі азначэнне і вылучае на першы план факт адрознівання паміж энасамі. Аднак такое азначэнне можа выклікаць і пытанні, у сувязі са сцвярджэннем Гумілёва аб супрацьпастаўленні этнічных калектываў.
1.2. Нацыя
Пасля найвышэйшай каштоўнасцi i бясконцага дабра — Бога, менавiта Нацыя ёсць найважнейшае дабро Чалавека. Удзелам у жыццi свайго народа чалавек вырашае сваё жыццё ва ўсяленскасцi, Боскасцi i ўдзельнiчае ў жыццi чалавецтва як сукупнасцi народаў. Наогул акрамя нацыі ёсць яшчэ шэраг катэгорый (узроўняў), якія злучаюць космас з чалавекам: прыродны, неарганічнага жыцця, біялагічны, а таксама шэраг узроўняў, што адносяцца да чалавечай стадыі эвалюцыі: дэмаграфічны, вытворчы, узровень ведаў. На мадэлі гэтых узроўняў мы астановімся ніжэй пры разглядзе сістэмнага падыходу.