Шежірем сыр шертсе

Мынжасар Тажис

азаты біртуар, мзбала аыны Мажан Жмабаевты ататы «Тркістан» атты леіні мына жалынды жолдары да байыры азатарды лы Траннан алан арашаыра екендігін айатайтын жыр тарматары екендігінде дау жо:

Транда трік ойнаан сап ота,

Тріктен баса от болып жан туып па?

Кп трік енші алысып тарасанда,

азата арашаыра алан жо па?

«Тркістан». Шыармалары. "Жазушы" баспасы. Алматы. 1989 ж., 173 б.

Сонымен жоарыда келтірілген деректер, оны ішінде азахия рамына кірген кне ру-тайпалар атауыны бгінгі аза елі рамындаы заманауи ру-тайпалар атымен сйкес келетіндігі, соларды ру-тайпалы табалары мен бгінгі біздерді

ру табаларымызды бір-біріне суды егіз тамшысындай састыы кне аза лысы мен бгінгі аза мемлекетіні туысандыын танытатын, ежелгі «азаия» зге мемлекет емес, бір кездері з бабаларымыз ран ел, біз лт атауын содан алып аландыымыза айатайтын блтартпас длелдер.

Ендеше, «азаия» елімізді сонау замандардаы бастау блаы болса оны тарих аренасынан алаш крінген уаытыны да біздер шін аса маызды дата екендігі з-зінен тсінікті. Бл азастан кеше ана рылан мемлекет емес, мыжылды тарихы бар кне ркениетті ел екендігін растайтын дерек. Біра мны байыбына барып, ойланып жатан шенеунік, алымдарымызды крмедік.

Олара брібір сияты. Тіпті кейбіреулері бл мселені шешуге келгенде кежегелері кейін тартып жр. Тарих ылымыны докторы, профессор Зардыхан иянатлыны «Біз тарихтан азаты з орнын іздеп жрміз» деген «Жас алаш» газетіні 2005 жылы 112 нмірінде берген интервьюнде: «азаты тегін сатардан бастап арастыран дрыс дегенді ытайлы алымдар айтып келеді. Моолдар бізді халыты ХII асырда-а «айсатар» деп атаан, азір де солай ойлайды. зімізді аза тарихшылары аза мемлекеттілігін 1465–1466 жылдардан асыра алмай жр, айсыбірі тіптен асырысы да келмейді», – деп таусыла сйлеуіні тп тркіні, міне, осында жатыр. алымны мнысын аза атауы мен тарихыны те ріден бастау алатындыын лі кнге дейін мойындамай келе жатан билік пен ресми ылыми орындара деген ынжылысы, кініші, жанайайы деп тсінуге де болады.

Сонымен орыта айтар болса, М.Тынышпаев аза халыны тамырын тарих атасы деп тегін аталмаан сонау кне Геродот (б.з дейінгі 490–425 жылдар аралыында мір срген, скифтер (сатар) туралы алаш рет клемді, жйелі ебек жазан кне грек тарихшысы) пен Страбон (б.з дейінгі 64–б.э. 24 жылдар аралыында мір срген кне грек географы, тарихшысы) заманына дейін жеткізсе, тюрколог-алымдар З.иянатлы мен Т.И.Слтанов, С.Г.Кляшторный, тарих зерттеушісі А.Айзахметовтар, керек десеіз, оларды азаия дуірінен де рі асырып, сонау бізді заманымыза дейінгі лімса дуірде мір срген айлар мен сатар кезеінен рбіткісі келеді. Егер длелдері ылыми трыдан нанымды, ойа онымды болып шыып жатса несі бар дегіміз келеді.

азаия жнінде бл келтірген деректеріміз толы емес екендігі аны. Шама-шарымызша ана жазды. Біздіше, мнымен, жоарыда айтпашы, азаияны атын атап, тсін тстеп бере алар маман алымдар, оны ішінде ылыми деректерге сйене отырып, оны ая тіреп, шатыр тіккен, жамбасы тиген ата онысы бгінгі азаымны ке байта, сайын сары даласыны ай жерлерін кесіп ткендігін дрыс нобайлап, сызып бере алатын тарихшы-картографтар да айналысаны жн ой деп ойлаймыз. зірге жоарыда келтірілген зерттеу деректеріне сйене отырып, азатарды тп негізі мен атауы, жоарыда айтып кеткендей, берісі IV–VII асырларда лы оныс аудару заманында Алтай баурайынан кшіп, Дешті ыпшаты батысын, ара теіз бен Каспий теізі аралыын мекендеген азаия тайпаларынан, ал арысы бізді заманымыза дейінгі кайлар мен сатар, Апрасиаф пен Дарийлерді кезіндегі косоктардан тарайды деп айтуа толы негіз бар. Демек, гімемізді тамамдай келе, біздерді бгінгіше азатар деп аталуымыз е кемі

осы кездерден басталады дегіміз келеді.

кінішке орай, лкен зерттеуші, тамаша жазушыларды бірі, аза Совет энциклопедиясы редакциясында оны аза тарихы блімін за жылдар жемісті басаран, кезінде ызметтес стазым да болан марм Байза ожабековті кейін жазан "азаия" (1999 ж.) кітабын, ауыл шалай, уаыт тапшы демекші, дер кезінде ола тсіріп, саралай алмадым.

аза атауыны шыу тегіне ысаша болса да тоталып кеткесін, ендігі жерде Сол азаияны жрнаы–азаымны басын айта осып, бтіндеп, оны бгінгі лт, мемлекет дрежесіне жетерліктей етіп зіні тарих атты тай азанында сомдап шыаран леуметтік-саяси процесс барысы туралы айтпай кетпеске болмайды. Ол–аза хандыы жайлы гіме. аза тарихы аза хандыынсыз сыаржа дние іспеттес. йткені алай аза боланымызды білгеннен кейін, алай аза мемлекетін, алай оны алтын я бесігі–аза лтын ранымызды да білуіміз керек емес пе? Ендеше, гімемізді ендігі алтын арау, кміс азыы аза хандыы мен лтыны алыптасу процесі жайлы болма.

3 блім

ЛТТЫЫМНЫ ЛЫ БЕСІГІ – АЗА ХАНДЫЫМ

азаым тарихын білмейтін тексіз, жеті атасын білмейтін жетесіз емес. Біз кімбіз, айдан шыты, айда бара жатырмыз деген ежелден келе жатан ескі сауала рашан ежіктемей тура жауап бере алуымыз шін з шежіреміз туралы гімелемес брын алдымен азаымны асиетті арашаыраы, лтты мемлекеттілігімізді тыш белгісі – аза хандыыны рылуы жайлы айтып кетуді жн крдік.

Керей мен Жнібек слтандар бастаан кшпелі аза тайпаларына сайыпыран білхайыр хан басаран «Кк ордадан» блініп шыуа 1456–1457 жылдары ана ммкіндік туды. Бл шін олар Сыана аласы тірегіндегі «Ккашан» деген жерде мздай аруланан хан лшкеріні тас-тйін бекінген жоар онтайшысы з Темір скерінен обай, ойсырай жеіліп, лсіреп алан тсын тымды пайдаланып кетті.

Ешбір билеуші ешкімді ешашан ан-тгіссіз з еркімен босатып жібермесе керек. Сансыз кп жансыздары мен тышылары бар анйлы, айлакер білхайыр хан мен оны зге жатастары ос слтан мен оларды тірегіне топтаса бастаан жрт пиылын білмей алды деу сте иын. Олар білмеді емес, брыннан-а біліп келді. Біра іштен шыан жау жаман демекші, ан мен тегі бойынша йымдасып лгерген топты кшін сезінгендіктен олара ашытан-ашы арсы шыып, істі з олдарымен асындырып, насыра шаптырып алысы келмеді деп санаймыз. Кейін блар блініп, ауа кшкенде де «болар іс брібір болмай оймады» дегендей содарынан скер шыарып, умаандытары содан шыар деп ойлаймыз.

1456 жылы білхайыр ордасынан дере кшкен азатарды Моолстан ханы Есенба ша жая арсы алды. Не дос, не жау екендігін білмейтін мекенге азатарды й-шй жо баса-кктеп бара оймайтындыы, мндайда жер иесіні ашы аба танытатын келісімі керек екендігі бесенеден белгілі. йтпейінше бл – згені жерін басып алу, тартып алу, соыс деген сзбен парапар тсінік. Демек, бл – жоарыда алымдарымыз біліп айтып кеткендей, Керей, Жнібек слтандар мен Есенба хан арасында кшіп-ону мселесіне атысты ертеден-а елшілік жріп, брыннан-а екі жаты келісім-шарт жасалып, белгілі дайынды жмыстары боландыын, аза хандыын ру тосын емес, ілгеріден ойластырылан іргелі іс-шара екендігін аартады.

Бдан байайтынымыз аза хандыын ру бір кнні емес, талай асыр асалып, айтылып, талай би мен ксемдерді а арманына айналып келген іс екендігі. Батарына арай ол жоарыда аттары аталан ос слтанны уаытына дп келіп, соларды еншісіне тиген баянды іс болды. Бл дегенііз, таы да айталап айтамыз, аза атауымызды ашып-пысып жріп алан «аша» сзінен емес, ріден келе жатан сілі аза деген тп ныспымыздан алынан атау екендігін таы бір длелдеп кетер жай.