Шежірем сыр шертсе

Мынжасар Тажис

Сол сияты біз білетін тарих, шежіреден кесі мен анасы аны белгілі арынны тобытысын да ай дерекке сйеніп бтен дейтіндері тсініксіз. Ондайлара сонша білгір болсадар тараты мен тобытыны ке-шешесіні атын атап, тсін тстеп, айдан, кімнен тарайтындытарын, егер олар алты арыс орта жзге кірмесе, онда ай жзге, оны ай ру-тайпасына арайтындытарын аны айтып берер, арсы ояр уждері айсы демекпіз? лде олар жздерге кірмейтін рулардан ба екен? Ондай да длелдері жо. Ендеше, алдымен ылыми негізі бар дйекті деректерді тауып алып сыныыздар дейсіз.

Ал ондайларыыз болмаса, онда несіне сонша ызылкеірдек болып боса дауласып, таласасыздар, лде бл "аты шыпаса жер рте" дегенні кебі мен кері ме екен дегіміз келеді. Ал негізі тараты мен тобытыны арын екендігін не еместігін оларды здерінен баса кім айтып, кім шешпек? зге ешкімге ондай ы берілмесе керек. Мені бабаларым арынны тобытысынан деп сйлейтін лы Абай мен ол турасында «Абай жолы» атты лмес туынды жазып кеткен лы Мтардан арты оны кім білмек?

Тобытыны Арын тайпасыны лкен руы екендігі, раны–арындікіндей Ажол, табасы оскз – екендігі Тобыты" мааласында да жазылан (аза Совет энциклопедиясы. Алматы. 1977 ж. 11 т. Тобыты. 70 б.).

Реті келіп трасын айта кеткен жн шыар, кейде Елбасы есептерінде елімізді алдыы атарлы ксіби орындары санатында ауыза алып жрген, сонау тоырау жылдары олдан-ола тіп, жо болып, жойылып кетуге ша алан зім істейтін химия алыбын з олына алан, сйтіп айранан шыарып, аман сатап ала алан, содан бері оны збей, здік басарып келе жатан, Маш Зларнайлы Ескендіров осы арын халыны тлегі. Аты лемге мшр скербасы Ескендір Зларнайын кезінде жарты лемді жаулап алса, Ескендір Зларнайлы Маш зі ндірер німмен бгінде бкіл лемді жаулап алып, елінде Ер атанып, тсіне Алтын жлдыз таып отыр.

Сапалы німдері шін 1994 жылы Испания нерксіпшілері мен бизнесмендері Ассоциасынан «Алтын Арка», 1995 жылы Данияны Копенгаген аласында «Алтын Глобус», 1998 жылы Мексикада «Гауар Жлдыз» жлделерін, ал 2007 жылы сапа саласындаы олжеткен жетістіктері шін азастан Республикасы Президентіні «Алтын сапа» сыйлыын жеіп алан, жыл сайын тіп тратын трлі Халыаралы крмелерді алтын, кміс, ола жлдегерлері саналып жрген "азфосфат" компаниясыны сары фосфоры мен одан ндірілетін зге осалы німдерді Азия ана емес, тіпті Еуропа да емес, Америка материгінен, таы баса да шалай елдерден алушылар баршылы.

Компания филиалы болып табылатын зауыт ксіпода комитетін де кп жылдардан бері жмыскерлер амын жеп жрген осы арын руынан рбитін лан Шахтыбай Жобалайбеклы Байанов басарады.

Зауыт абырасы ктеріле бастаан сонау 1977 жылдан бгінге дейін атарымызда ажырлы ебек етіп келе жатан, зауыттаы Бкілодаты Ленин комсомолы сыйлыыны бірден-бір лауреаты, 1983 жылдары зауыт жмыскерлері арасынан алаш болып "Ерен ебегі шін" медалімен марапатталан, біраз жылдардан бері цех бастыы болып істейтін дастарандас дос-жолдасымыз Слімбаев Скенали да осы жртты кілі. Жасы, жаын білетіндерім жайлы ана айтып отырмын.

Ал енді кне Дешті-ыпша жерін мекендеген ыпшатара келер болса, оларды кптігіне орай "90 баулы ыпша" дейді. аза Совет энциклопедиясынан:"ыпша (Европада–кумандар, Россияда–половцы) – аза халыны рамына енген ежелгі ірі тайпаларды бірі. …Араб, парсы зерттеушілері сол кезде -тара баынан трік тайпаларыны брін . деп есептеген. …Шежірелерді кбі . руларын былай ажыратады: -тан Слімалып, одан Кбекалып (А Кбекалып), одан Мйізді, одан Сарыабыз. Осы Сарыабыздан бес табалы . (Блты, Торы, зын, Клдене, арабалы) сіп-нген… М.Мановты айтуынша, Сарыабыздан араыпша, ытайыпша, ланыпша, Торыыпша рулары тараан…

. сзіні шыуы жайында р алуан жорамал, аыздар бар. Мыс., Рашид ад-Дин . сзін "абу" (абы, іші бос уыс ааш) деген ымнан пайда болан дейді.

Оыз аан бір жорытан айтып келе жатанда, ааш уысында жаа ана босанып, л туан йелді кездестіреді де, лды асырап алып, атын ыпша ояды. скесін . ататы батыр, олбасшы болып, ел билейді. Одан тараан рпатар . аталып кетеді. …Біра мны брін мселені толы ылми шешімі деуге болмайды. …. тарих сахнасына Ертіс бойында мір срген има мемлекетіні (9–11 .) ыдырауына байланысты шыты…

Ол тста -тар Орта Азияны, сіресе Сырдария бойын, Еділ мен Дон арасын, Кавказ бен ырым тауларын, Солт. Каспий даласын, азіргі азастанны орт. аудандары мен солт. бат. аймаын жайлады. Бгінде олар кбіне Атбе, ызылорда, От.-азастан облыстарында шоырланан…

– тар раны–Ойбас, табасы–екі тік сызы ІІ (ос ліп)",– деген жазу жолдарын оуа болады (Алматы. 1975 ж. 7 т. ыпша. 102–104 б.б.).

ыпшатар Орта жз рамындаы тайпа. Оларды аталарын збек халы сияты зге тркі жрттарыны ішінен де молынан шыратуа болады. араыпша сапынан аты жыр, аыздардан жасы белгілі ататы араыпша обыланды батыр мен оны 12-буыны – есімі ліге дейін ел аузынан тспейтін, аты лемді дркіреткен йгілі палуан, кш атасы ажыман Майтпасов шыты.

Ал оыраттара келер болса, ол–аарымен трткл дниені тітіреткен, жер-жаанны жартысын жаулап алушы йгілі Шыысханны анасы Аяулым мен йелі Брте дниеге келген, сондай-а аты кне иссалардан ертеден-а елге белгілі ататы Алпамыс батыр тарайтын кне ру. аза Совет энциклопедиясында: "оырат–Орта жз рамындаы тайпа. аза шежіресі бойынша, Ктенші, Кктілы деген екі бірлестікке блінеді. Ктеншіден Саыл, Сйімбай, Сттібай, Аошар, Амантай, Жаманбай; Кктілынан Байлар, Жандар, Оразкелді, арасира, Тоболат, лшыаш, Али рулары тарайды. …. азастан мен Орта Азия жеріндегі тркі тілдес жергілікті тайпалармен араласып, аза, збек, араалпа, ырыз халытарыны рамына еніп, сіісіп кетті. . тайпасыны орта табасы– "босаа таба", раны–"Алатау", "Мкамал",– деп жазылан (Алматы. 1975 ж. 6 т. оырат. 601 б.).

Ал керей мен найман жрты аты жоарыда аталан лы жорышыдан кп брын алыптасан, оан баынбаймыз деп онымен сан рет соысып, лкен арсылы крсеткен жауынгер, ркениетті мемлекеттерді бірі.

аза Совет энциклопедиясында:"Найман–аза халыны рамындаы ірі тайпаларды бірі. …Н-дар 12 -да Ертіс пен Орхон -деріні аралыын оныс еткен тркі тайпаларынан саяси мемл. бірлестік рды. Н. лысы Шы. азастан мен Бат. Монолстан алып жатан Алтай мен Хинган таулы лкесіне орналасты. …Шежіре деректеріне араанда, аза халыны рамындаы Н-нан Терістабалы (кейде Елата), Сарыжомарт (Ергенекті Найман), Тлегетай деген ш лкен рулар бірлестігі тарайды. Терістабалыдан: Ммбет, Рысл. …Сарыжомарттан: Балталы, Бааналы, Ккжарлы, Бура, аратай. Тлегетайдан: аракерей, Мрын, Тртуыл (кейбір мліметтерде), Матай, Аталы (кейбір деректерде Кенже), Садыр. …Ал Н-ны орта табасы– (баан), соы раны–аптаай",-делінген (Алматы. 1976 ж. 8 т., Найман. 261–262 б.б.).

Бл тізімді біз білгенімізше толытырар болса, Мрыннан–Байыс, одан–Жанболат, одан–Даулет, одан–жіл. Осы жілдан тарайтын кейінгі рпатар: Айдар, одан–Кшіген, одан– Трдыбек, одан–Штіке, одан–убкір, одан–арааз, одан– мірзада. аракерейден тарайтын рпатар ішінде йгілі абанбай батырды інісі Байжігіттен–айы, одан тарайтын рпатардан бізге млімі–Тсіпжан, одан–Раымбай, одан–Жмабек, одан–Есдулет, анат, Санаттар. 17–18 асырларда жоар басыншыларына арсы кресте аттары шыан абанбай, аптаай, Брібай батырлар мен атаы ш жзге млім болан Атайла би, Сабырбай, уанды, ататы Сара аындар осы найман руынан шыан.