Шежірем сыр шертсе
Шрифт:
Осы ретте шежірешілер аузында жиі айтылатын «лімлы» тсінігін «Алты ата лім» атауымен шатастырып алмау керектігін айтып кеткіміз келеді. йткені алашысымен «лімлы» одаына кіретін ру-тайпалар саныны алтау екендігі крсетілсе, кейінгісімен лімнен тарайтын рпаты алтау екендігі мезеледі. Жртты шатасатындыы «алты» сандарыны бір-біріне сйкес келіп, айталап келіп трандыы. Жрт дейміз, алым, шежірешілерімізді зі кейде «Алты ата лім» туралы айтып келе жатып, «лімлы» одаы жайлы гімеге ауысып кеткенін байамай алады. Мселен, алым, зерттеуші А.И.Левшин (1798–1879) мен Абайды немере інісі, баршаа млім аын, жазушы, аартушы Шкрім дайберділы (1858–1931) лімлын: арасаал, аракесек, Тртара, Шмекей, Шекті, Кете деп таратса, ал аын, жырау олдайбеклы Ерімбет (1850–1911) оны: Жамана (Шекті), арамаша (Тртара), Айны (арасаал), лана (аракесек), Тегінболат (арасаал), Тайожадан (А кетеден)
Жоарыда айтып кеттік, таы да айтамыз. ызыы сол, сонау кездерден бастап, осыан дейін бірде-бір зерттеуші, "іші білсін лу-ай" демекші, з ебектерінде осы екі атау-тсінікті жрт арасында дау-дамай туызып жрген осы айырмашылыын атын айтып, ара жігін ашып, дрыс тсіндіріп бере алмай келеді. Нтижесінде кні бгінге дейін здерін де, зге оырмандарын да адастырып жр. Сондытан, з шежіремізде алаш болып осы мселені басын ашып, тігісін жазып берсек дейміз.
Бірлестік атауын шежіре, деректерде атар айтылып жрген «Алты ата лім» тсінігімен шатастырмай, ажырата білуіміз шін оны рашан осылай, лімлы деп атаанымыз отайлы да дрыс сияты. Керек десеіз, М.Тынышпаев жоарыдаы ебегінде бірлестікті «лімлы» емес, "аракесек тобы" деп атаан жн дейді. Сзіні исынды болатын себебі лімнен тарайтын алты л да, Шменнен рбитін Шмекейлер де, кетелер де, брі бір орта ата айырбай-аракесектен тарайтыны белгілі.
Мны дрыстыын тарихшылар С.Асфандияров, С.Толыбеков, О.Миданов, зерттеуші К.Саларлы, шежіреші А.Ахметовтар птап, уаттайды. Біра ертеде жазылан бкіл дерлік шежіре, жазуларда бірлестік «лімлы» деп аталып кеткесін шара бар ма. Бірлестікті «лімлы» аталуы оны негізін сол кездері абырой-атаы асатап тран улетті лкені лім ата рандытан, бірлестікке алдымен соны рпатары кіріп, саны жаынан оларды згелерден басым боландыынан деп санаймыз.
лімлы бірлестігіне лімні ланаы–аракесек, Жаманаы–Шекті, арамашаы–Тртара, Айны пен Тегінболат рпатары–арасаал, ал оны Кетебикеден туан Тайожасы мен осы анадан дниеге келген Байсарыны Бозаншары жне кесі асырап алан Сду (Ожырай), сонымен бірге Шменні Тменожасы трт аталы Кете деген лаап аттармен енеді. Ал алтыншы болып, Шменні бйбішесінен туан Шмекей атымен оны 4 лы: Аспан, Бозыл, Тоа, Кнек кіреді деп мселені басын ашып, кесіп айтпапыз.
ТЕГІМІЗДІ ШМЕН БАБАДАН ТАРАТУ КЕСТЕСІ
Г.Спасский жазбаларында желдер–джидлер, тоалар–туки, ал кнектер– куняки деп орысшаланып беріледі.
2-кесте
3-кесте
Алдияр мен Сарт – бір ата. Сарт–Алдиярды лаап аты дейтін де деректер бар.
4-кесте
5-кесте
Сондытан «Алты ата лім» немесе «Алты лім» дегенде лімні з белінен тарайтын балалары лана, Жамана, арамаша, Айны жне Тегінблат, Тайожаны айтамыз да, ал «лімлы» дегенде кестеге оны арасаал, аракесек, Тртара, Шекті деп лаап аттармен бірігіп кіретін аталытары, ал бесінші болып кете деп бір атаумен ныспыланан Кетебике анадан тарайтын рпатар, ал алтыншы болып бл кестеге шмекей деген атпен одан тарайтын, жоарыда аталып кеткен трт–Аспан, Бозыл, Тоа, Кнек аталары енетіндігін айтамыз.
Шмекейді блайша бір ата емес, трт ата
Алты ата лім
дегеніміз азан шаырып ойан аттары тмендегідей аталар
1.лана
2.арамаша
3.Жамана
4.Айны
5.Тегінболат
6.Тайожа
лімлы
дегеніміз бірлестікке лаап аттарымен кірген тмендегі ру-тайпалар:
1.аракесек
2.Тртара
3.арасаал
4.Шекті
5.Кете
6.Шмекей
Біра осы жерде басын ашып айта кететін бір жайт бар. Алты ата лім рамы санды жаынан згермегендігімен ондаы аталар аттарын кейбір шежірешілер кейде ртрлі етіп беріп жр. Мселен сыр аыны лиакбар Жматайлы «Шежіре леінде» бесінші етіп Шігір аталыын, ал Хамит Маданов «Кіші жз шежіресінде» алтыншы етіп Кенжебай (лтелі) аталыы ауыза алады. Сйтіп одан Мамат, Тйте тарайды деп крсетеді (Кіші жз шежіресі. Атамра–азастан. Алматы. 1994 ж. Алты ата лім. 119 б.). Айтпаымыз, бл ателік емес. Оларды блай жазуыны зіндік себебі бар. Бл–Айныты тым ерте айтыс болуы мен Тайожаны акете болып, кетелер рамына тіп кетуіне орай Алты ата лім аталары з санын кемітіп алысы келмей, кеткендерді орнын зіндегі зге скен буындармен толытырып отырандыынан демекпіз. Мселен, Шігір Тегінболатты лы. Ал Кенжебай болса, зге біреу емес, лтелі деген лаап атпен берілген Тайожаны лы дегіміз келеді. йткені Хамит Маданов Тайожаны араш лынан тарайтын Мамат, Тйте рпатарын осы Кенжебайдан (лтеліден) таратуы тегін емес. Біздіше, Кенжебайды зі де лаап ат. Ол Тайожаны Трсынбайдан кейінгі лы араша кенжелігіне орай осылай еркелетіп ойылан есім, Х.Маданов соны біліп, жазып отыр деп шамалаймыз. Кенжебай (лтелі) есімі тек бір соны шежіресінде айтылуы осы ойымызды уаттай тседі. (Кіші жз шежіресі. Атамра. азастан. Алматы. 1994 ж. Алты ата лім. 160 б.). Сонымен Кенжебай (лтелі) зге, блек аталы емес, ол араш аталыы, соны лаап аты дегіміз келеді. М.Неталиевті: «Тайожаны бір автор лтелі деп атапты»,– деген сздері де бл екі аталыты арасында біз тспалдаандай те тыыз байланысты бар екендігін аартады («Атамекен». 08.03.2002 ж. 5 б. «3. Алты аталы лім», 4-баана). Оны бір автор деп отыраны осы Х.Маданов болмаса екен деп ойлаймыз. Мны брі, рине, тереірек зерттеуді талап ететін стам, деректер.
Осы ретте, айран шежірешілер жазан кезде Алты ата лімні з сандарын кемітіп алмау шін саптарына Айныты орнына Тегінболатты лы Шігірді, ал Тайожаны орнына оны лы арашты кіргізгендерін жмбатамай, неге бірден басын ашып, кесіп, ескертіп айтпайды екен деп толанасыз. Сондытан біз Алты ата лім кестесіні жоарыда келтірген алашы стамын да, оны мір аымына сай згеріп кеткен кейінгі балама стамын да атеге санамай, басшылыа алу керектігін ескерткіміз келеді.
«лімлы» туралы гімемізді рі арай осы ру-тайпалар бірлестігіне аты берілген лім баба мен оны ата-тегі кімдер деген сауалмен жаластырымыз келеді. Бан жауапты аын, сыншы, аудармашы, шежіре зерттеуші Маст Неталиевті 2002 жылды 8 наурызында «Атамекен» газетіні 5-бетінде жарияланан «Кіші жзді шежіресі» атты мааласынан табамыз. Онда: «Кіші жзді лім атасы жайлы айтылып та, жазылып та жрген аыз-гімелер, болжамдар аз емес. Оларды ай-айсысын алып арасаыз да, тп тркіні бірдейге жуы болып басталады да, талдана, тарматала келе бір-бірінен алшатап, р ияа тартып кетеді…Дрысы былай: Алшыннан–ыдуар. Бдан екі бала: айырбай (лаап аты аракесек) жне ыдырбай (лаап аты Байлы). Кптеген шежірелерде айырбайды жарлы боландыынан ел оны аракесек деп атап кеткен дейтін сз бар. Сол жарлы айырбай-аракесекті Тослу атты бйбішесінен Байсары туады. Тослу айтыс болан со айын атасы оан екінші ызын (аазды, авт.) осан крінеді. Одан–лім, Шмен туады…»,-дейді.