Спеў аб Гаяваце, Лангфэла Гэнры - читать онлайн без регистрации

Спеў аб Гаяваце

Лангфэла Гэнры

Паэма Генры Лангфэла «Спеў аб Гаяваце» па праву займае выдатнае месца сярод здабыткаў сусветнай паэзіі. З часу свайго з'яўлення (1855 г.) і да нашых дзён яна здзіўляе чытача магутнасцю паэтычных малюнкаў, свежасцю вобразаў, глыбінёй думкі.

Пабудаваная на аснове індзейскіх паданняў і легенд, глыбока народная па сваёй сутнасці, паэма ўваскрашае перад чытачамі светаўспрыманне першабытнага чалавека з яго амаль дзіцячай непасрэднасцю, шчырасцю і высакароднасцю, жыццём і працай сярод вялікаснай нерушы навакольнай прыроды. Менавіта ў непасрэднасці светаўспрымання і светаадчування адзін з сакрэтаў паэтычнасці гэтай паэмы. Але не толькі ў гэтым яе вартасць. «Спеў аб Гаяваце» — гэта песня аб чалавечнасці, страсны заклік паэта да міру, да братэрства і дружбы паміж народамі.

Напісаная аб тым гістарычным часе, калі жыхары Еўропы ўпершыню ступілі на бераг Паўночнай Амерыкі, паэма не пазбаўлена трывогі за лёс індзейцаў, што апынуліся на мяжы першабытнага і капіталістычнага ладу і трапілі ў поўную залежнасць ад новых, не зразумелых ім грамадскіх сіл. Некалі карэнныя жыхары Паўночнай Амерыкі, загнаныя на горшыя землі, асуджаныя на выміранне, індзейцы ў наш час гінуць у рэзервацыях ад голаду і холаду. Ці не гэтую трагедыю старажытнага народа меў на ўвазе Лангфэла, калі, вуснамі Гаяваты, героя сваёй эпапеі, выказаў такое прадбачанне:

Там свайго народу рэшткі Бачыў я, што варты жалю, Як сухое лісце ўвосень, Бурай гнанае на захад.

«Спеў аб Гаяваце» перакладзены на многія мовы і даўно ўжо здабыў сусветную славу непаўторнага, арыгінальнага твора. Перакладаючы гэты твор з англійскай мовы на беларускую, я імкнуўся, у меру сваёй здольнасці, захаваць не толькі змест славутай эпапеі, але і яе форму, строгі рытм, паўторы, народны каларыт, багацце і дакладнасць вобразаў. У паэме сустракаюцца індзейскія словы, выразы, якія, як і ў арыгінале, тлумачацца ў тэксце. Напрыклад: «Вава, гусь», «Чапля шызая, Шух-шух-га», «Іза, іза! Сорам, сорам!» і г. д.

Прапануючы пераклад «Спеву аб Гаяваце», буду вельмі задаволены, калі гэтая мая паэтычная спроба знойдзе прыхільны водгук у беларускага чытача.

Уступ

Вы спытаеце: дзе ўзяты Казкі гэтыя, паданні? Дзе народжаны легенды З іх лясным духмяным пахам, З халадком лугоў вільготных, З мірным дымам над вігвамам, З рэк імклівасцю і гулам Стогалосым, што падобны Да грымот з іх горным рэхам? Я скажу, я адкажу вам: «У лясах, палях раздольных, Ля азёр Зямлі Паўночнай, На зямлі Аджыбуэяў, На прыстанішчах Дакотаў, На палянах верасовых, На балоце, дзе пасецца Чапля шызая, Шух-шух-га. Казкі гэтыя, паданні Чуў я з вуснаў Навадагі — Мілагучнага музыкі». Дзе, спытаеце, знайшоў іх, Песні гэтыя, легенды, Мілагучны Навадага,— Я скажу, я адкажу вам: «У лясных птушыных гнёздах, У баброў таемных сховах, У цяжкіх слядах бізонаў, У арліных уладаннях. На тарфянішчы маркотным, На балоце непралазным Іх яму спявалі птушкі: Манг, чырок, гусь Вава, чапля Шызакрылая Шух-шух-га, Чытавейк, зуёк, глушыца Мушкадаза і гагара». А каб вы яшчэ спыталі: «Хто такі ён, Навадага? Раскажы нам пра музыку»,— Гэтак я на запытанне Адказаў бы вам адразу: «У даліне Тавазента, На лугоў улонні ціхім, Каля шпаркіх рэк гуллівых Жыў музыка Навадага. За паселішчам індзейскім, Дзе ён жыў, шумелі нівы, Там стаяў, зялёны — летам, А зімой — адзеты ў іней, Бор вячысты, што заўсёды Уяттыкаў, спяваў, шаптаўся. Вілаваты след рачулак Быў прыкметны на даліне Па паводках іх — вясною, Па алешынах — улетку, Па туманнай плыні — ўвосень, А зімой — па стужках чорных. Там і жыў ён, Навадага, У даліне Тавазента На лугоў улонні ціхім. Там спяваў аб Гаяваце, Аб ягоным нараджэнні, Аб яго жыцці дзівосным: Як пасціў ён і маліўся, Як рабіўся паступова Змагаром за лёс народа, За яго дабро і шчасце». Вам, хто любіць луг зялёны, Дол, заліты ззяннем сонца, Змрок лясны, і шэпты лісця, I дажджы, і завірухі, і нястрымныя патокі Сярод пушчы першароднай, I грымотаў горных рэха, Што падобна на арліных Крылаў лопанне глухое,— Прапаную я паслухаць Старажыгныя паданні, Гэты Спеў аб ГаявацеІ Вам, хто любіць слухаць казкі, Галасы легенд далёкіх, Тых, якія запрашаюць Нас спыніцца на хвіліну, Што гучаць так непасрэдна, Ціха так, што не адрозніць — Гукі гэта альбо словы, — Прапаную я легенду, Гэты Спеў аб Гаяваце! Вам, хто сэрцам першародным Верыць богу і прыродзе, Шчыра ўпэўнены, што людзі Быць заўжды людзьмі павінны, Лічыць, што і ў жорсткім сэрцы Абудзіцца можа прага Да дабра і спраў карысных, Што слабыя і сляпыя Праўду вобмацкам знаходзяць У глухой адвечнай цемры Іх цяжкога існавання,— Прапаную прастадушна Гэты Спеў аб Гаяваце! Вы, хто іншы раз блукае Па даўно забытых сцежках, Дзе да змрочнай агарожы, Што ад

часу заімшэла, Барбарыс прыпаў чырвоны; Хто схіляецца з увагай Над магільнаю плітою, Разглядае, сцёрты часам, Верш няўмелы, надпіс просты, Але поўны шкадавання, Веры чыстай і развагі Аб Мінулым і Наступным,— Прыпыніцеся, чытайце Гэты надпіс мой няхітры, Гэты Спеў аб Гаяваце!

I. Люлька міру

На гарах сярод раўніны, На высокім іх кар'еры, На абрыве Скал Чырвоных Гітчы Маніта магутны, Уладар Жыцця, ўзвышаўся — I адтуль склікаў народы, Жыхароў краін вакольных. З-пад яго слядоў імкліва Бегла рэчка на світанні, Зіхацела, як камета, I зрывалася ў бяздонне. I Уладар Жыцця рукою Ёй накрэсліў на даліне Вілаваты шлях, сказаўшы: «Вось твой шлях з хвіліны гэтай!» Ад скалы чырвонай потым Адламаў рукой кавалак Гітчы Маніта, і ў люльку Камень той ператварыў ён; Вырваў з рэчкі чараціну I зрабіў цыбук для люлькі, I, карой вярбы чырвонай Люльку гэтую набіўшы, Ён на лес суседні дзьмухнуў, Каб здабыць агонь, — і дрэвы Сталі церціся сукамі, Загарэліся, як свечкі,— Ад іх полымя ляснога Прыпаліўшы Люльку Міру, Гітчы Маніта народам Падаваў сігнал прызыўны. З люлькі дым паціху віўся Урачыста на світанні: Рыскай цёмнаю — спачатку, А пасля ўжо — сіняй парай, А далей — як дрэў вяршыні, Што да воблакаў падобны, Над зямлёю заклубіўся, Покуль неба не крануўся, Не разбіўся аб нябёсы, Не разлёгся па прасторах. На даліне Тавазента, На даліне Ваямінга, У лясістай Таскалузе, Са Скалістых Гор далёкіх I азёр Зямлі Паўночнай Людзі ўбачылі выразна Той сігнал, той дым далёкі — Дым Пакваны, Люлькі Міру. I празорцы ўсіх народаў Гаварылі: «Дым Пакваны! Гэтым дымам, што дадолу, Як вярба, з паклонам нізкім Нахіляецца гасцінна, Гітчы Маніта магутны На нараду ўсе плямёны Навакольныя склікае!» I ад кожнага народа Пасланцы ішлі са зброяй, Пасланцы Аджыбуэяў, Далавераў і Магокаў, Чарнаногіх і Дакотаў; I Чактосы, і Каманчы, I Шашоны, і Амогі, I Гуроны, і Мэндэны Пасыходзіліся разам Па сігналу Люлькі Міру Да вяршыні, дзе чакаў іх Гітчы Маніта магутны. Там стаялі ў фарбах яркіх Пасланцы — як дрэвы ўвосень Альбо неба на світанні — I адзін другога дзіка, Ваяўніча аглядалі; Вочы іх — смяротны выклік, Сэрцы — лютая варожасць, Помсты прага — неадольны Запавет адвечны продкаў. Гітчы Маніта ўсеўладны, Што стварыў усе народы, Пазіраў на іх з бацькоўскім Жалем, любасцю, спагадай — Іхні гнеў яму здаваўся Смешнай злосцю малалетак, Спрэчкі — забаўкай дзіцячай. Ён прасцёр руку над імі, Каб іх лютасць папярэдзіць, Каб стрымаць шалёны нораў Усеўладнаю рукою. I вялікасны пачуўся Голас, шуму рэк падобны, Шуму гулкіх вадаспадаў, Як дакор і засцярога: «Дзеці горкія, о дзеці, Неразумныя, малыя! Слова мудрае звяртаю, Слова мірнае парады Я да вас, ваш бацька родны! Я зямлю вам даў — палюйце! Даў ваду — лавіце рыбу! Даў мядзведзя і бізона, Даў аленя і казулю, Даў бабра вам і казарку; Засяліў я рыбай рэкі, А балота — птушкай дзікай; Хто ж вас, дзеці, прымушае Паляваць адзін другога? Я стаміўся ад штодзённых Вашых сварак, вашых спрэчак, Ад крывавых вашых боек I ад крэўнай помсты вашай. Ваша сіла — толькі ў згодзе, А бяссілле — у разладзе. Памірыцеся, жывіце, Як браты, заўсёды ў згодзе! Я пашлю да вас Прарока, Знае шлях ён да ратунку; Будзе жыць ён разам з вамі I пакутваць з вамі разам. Слухаць будзеце яго вы — Свет пазбавіцца разладаў, А не будзеце — асудзяць Вас разлады на знішчэнне! Акунайцеся, змывайце З твараў фарбы баявыя, Змыйце з пальцаў кроў, і зброю Закапайце назаўсёды, Так, як я, зрабіце люлькі, Люлькі Міру, Люлькі Згоды, Чарацін для іх нарвіце, Ярка пер'ямі ўпрыгожце, Закурыце Люлькі Міру, Як браты, жывіце ў згодзе!» Пасланцы свае даспехі Паздымалі, паскідалі На зямлю сваё адзенне, Смела кінуліся ў рэчку, Змылі фарбы баявыя. З гор на іх вада лілася Чыстай хваляй са скалы той, Дзе Ўладар Жыцця ўзвышаўся, А далей паток каціўся, Як крывёй афарбаваны, Мутнай хваляю чырвонай. Змыўшы фарбы баявыя, Выйшлі воіны на бераг, Закапалі на ўзбярэжжы Зброю ўсю і ўсе даспехі. Гітчы Маніта магутны, Дух Вялікі і Стваральнік, Іх усмешкай стрэў зычлівай. Ад скалы чырвоны камень Адкалоўшы, Люлькі Міру Пасланцы з яго зрабілі, Каля рэчкі чарацінак Наламалі, яркім пер'ем Цыбукі пааздаблялі I пайшлі дамоў — і хмаркі У той самы час над імі Расступіліся, і згінуў Гітчы Маніта ў тых хмарках, Знік у белых клубах дыму Ад Пакваны, Люлькі Міру.

II. Чатыры вятры

«Слаўся, дужы Мэджэківіс!» — Гучна воіны крычалі I дзяды, калі з паходу Ён прынёс дамоў Свяшчэнны Пояс з вампума, здабыты Ім на Поўначы Суровай, Дзе труса, Вабаса, царства. Выкраў ён Свяшчэнны Пояс У Вялікага Мядзведзя, З шыі зняў у Мішэ-Моквы, Што пагрозай слыў усюды, Зняў тады, як на вяршыні Спаў мядзведзь камлыгай грузнай, Глыбай той, што заімшэла, Глыбай той, што ў плямах бурых. Да яго ён падкрадаўся Гэтак ціха, гэтак блізка, Што чырвоны кіпець звера Ледзь яго не дакрануўся. Як здымаў ён Пояс Вампум Па вачах — мядзведзь не бачыў, Па вушах — не чуў асілак, Як здымаў па доўгім носе — Ноздры чорныя, нібыта Рукавіцы скураныя, Мэджэківісавы пальцы Цёплай парай сагравалі. Потым паліцаю ёмкай Замахнуўся і з працяглым Гучным крыкам Мішэ-Мокву Між вачэй ударыў моцна Пераможны Мэджэківіс! Як аглушаны грымотай, Уставаў Мядзведзь Вялікі, Ледзьве ён падаўся ўперад, Як затрэсліся калені, I, на лапы сеўшы грузна, Ён заенчыў, быццам баба. А магутны Мэджэківіс Перад ім стаяў бясстрашна, Смеючыся з Мішэ-Моквы, Прамаўляючы з пагардай: «О мядзведзь! Ты — Шагадая! Не герой, якім лічыўся, Бо іначай ты б не енчыў, Не стагнаў, не выў, як баба! З вашым племем пачалі мы Бой даўно, і хто дужэйшы — Ты цяпер пераканаўся. Ваша племя палахліва Ад пагрозы ў лес знікае! Калі б ты мяне падужаў, Перад смерцю я б не енчыў. Ты ж увесь свой род няславіш Тым, што поўзаеш і стогнеш, Як агідны баязлівец, Як нікчэмны Шагадая». Потым паліцай ударыў Зноў мядзведзя Мэджэківіс Між брывей, і трэснуў чэрал Пад бязлітасным ударам, Нібы лёд пад рыбаловам. Так загінуў Мішэ-Моква, Так сканаў Мядзведзь Вялікі, Страх і жах усіх народаў. «Слаўся, дужы Мэджэківіс! — Людзі ўсе яго віталі.— Слаўся, слаўся, Мэджэківіс! I ад гэтых дзён навечна Быць табе Заходнім Ветрам, Так, як бацьку над сынамі, Над вятрамі — уладарыць. Ты цяпер не Мэджэківіс, Ты цяпер — Заходні Вецер!» Бацька ўсіх вятроў на свеце, Ён сабе навек пакінуў Кэйбіен, Заходні Вецер, А сынам аддаў другія: Вебану — Усходні Вецер, Шавандазі — Вецер Поўдня; А Паўночны люты Вецер — Аддаваў Кабібаноку. Малады, прыгожы Вебан! Гэта ён нясе евітанне, Гоніць стрэламі праменняў Змрок начны з далін і ўзгоркаў То яго чало і шчокі Афарбованы зарою, А прызыўны голас будзіць Паляўнічага і звера. Адзінокі ў небе Вебан! Хай яму спявалі птушкі, Хай яму на лузе кветкі Пах духмяны разлівалі, Хай яго прыход шумлівы Сустракалі луг і рэчка, Ды заўсёды сумаваў ён: Адзінокі ў небе Вебан. На зямлю глядзеў аднойчы Рана ён, як вёска спала I туман бяліў палотны; I ў той час на ўсходзе сонца Запрыкмеціў ён дзяўчыну, Што хадзіла і збірала I чарот і доўгі шпажнік Па-над рэчкаю ў даліне. З той хвіліны бачыў Вебан Што ні дзень дзяўчыны вочы, Як блакітныя азёры, На яго яны глядзелі, З ім чакаючы спаткання; Пакахаў дзяўчыну Вебан: Бо яна была самотнай На зямлі, а ён — у небе. Песціў сонечнай усмешкай Ён каханую дзяўчыну, Ціхім словам і ўздыханнем, Ціхім спевам заляцаўся, Ціхім шэптам дрэў вячыстых, Кветак слодыччу духмянай. Прытуліў пасля да сэрца, Яркай чырванню ахутаў — I дзяўчына задрыжала На грудзях ягоных зоркай. Так да нашых дзён у небе Карагодзяць неразлучна: Вебан, побач Вебан-Ананг — Вебан і Світання Зорка. Сярод айсбергаў спрадвечных, Дзе труса, Вабаса, царства, Лютай сцюжы панаванне, Вецер жыў — Кабібанока. Гэта ён увосень лісце Размалёўвае старанна Фарбай жоўтай і чырвонай, Гэта ён нясе завеі, Злосна ў лесе завывае, Лёдам скоўвае азёры, Вастракрылых чаек гоніць, Гоніць чаплю і баклана У далёкі цёплы вырай, Дзе прытулак іх на ўзмор'і, Там, дзе царства Шавандазі. Выйшаў раз Кабібанока З ледзяных сваіх палацаў, Злосны, рынуўся на поўдзень Па зямлі, скаванай сцюжай, Валасы яго даўгія, Зацярушаныя снегам, Валакліся чорнай рэчкай — Чорнай стужкаю зімовай. На зямлі, скаванай сцюжай, Зімаваць чырок застаўся, Што цягаў балотам снежным За сабою нізкі рыбы: Жыў той Шынгебіс самотна Без братоў сваіх, якія Падаліся ў цёплы вырай. Закрычаў Кабібанока Гнеўна: «Хто сабе дазволіў Пагарджаць Кабібанокам? Хто ў маім застаўся царстве, Калі Вава і Шух-шух-га, Гусь здзічэлая і чапля, Адляцелі ў цёплы вырай? Я вігвам яго зруйную, Я ачаг ягоны знішчу!» I прыйшоў Кабібанока На парог варожы ноччу. Ён намёў сумётаў горы, Выў ад злосці ў дымаходзе, Трасучы шалёна дзверы. Смелы Шынгебіс ніякай Не звяртаў на гэта ўвагі. Ён агонь свой забяспечыў Харчаваннем — аж чатыры Сухадрэвіны цяжкія, Па адной — на кожны месяц, А галодны страўнік — рыбай, Сам жа, сыты і сагрэты, Пеў ён: «О Кабібанока, Ты — мой нудны спадарожнік!» I тады Кабібанока У жыллё ўварваўся злосна; I хаця адчуў дыханне Ледзяной зімовай сцюжы Смелы Шынгебіс, ды гучна Не пакінуў ён смяяцца; Павярнуў палена толькі, Каб ярчэй агонь успыхнуў, Запалаў і заіскрыўся. З твару, з кос Кабібанокі, Зацярушаных завеяй, Кроплі падалі на прысак, Пакідалі наздраваты След, як дождж у пыле цёплым, З кос, нібы са стрэх вясною, Кроплі падалі, тачылі Прысак той, як дрэва шашаль. Пераможаны пякельным Тым агнём і раззлаваны Спевам, выскачыў з вігвама На прастор Кабібанока, Цяжка тупаў па сумётах; Дзе ішоў ён, там рабіўся Пад нагамі снег цвярдзейшы, На азёрах — лёд таўсцейшы, Гучна клікаў, каб выходзіў Дзёрзкі Шынгебіс з вігвама, На заснежаным балоце Пачынаў з ім бой адкрыты. Выйшаў Шынгебіс з вігвама; З Ветрам Поўначы змагаўся Усю ноч ён на балоце, А пад раніцу дыханне Заняло ў Кабібанокі, Хватка лютая прапала, I пачаў ён на світанні У палац свой адыходзіць, Дзе труса, Вабаса, царства,— Сорам гнаў яго на Поўнач. Як сустрэў, так і праводзіў Дзёрзкі Шынгебіс асілка Песняй: «О Кабібанока, Ты — мой нудны спадарожнік!» Шавандазі, тлусты, сонны, Жыў на поўдні, дзе ў дрымотным Бляску сонечных праменняў Увесь час пануе лета. Гэта з ласкі Шавандазі Шоша, ластаўка, вясною Прылятае, а таксама Гусі дзікія, Авейса, Сіваграк, і летам маем Мы тытунь ды вінаграду Гронкі з ласкі Шавандазі. Дым, што з люлькі Шавандазі, Поўніць водарам паветра, На зямлю кладзецца парай, Цьмяным бляскам — на азёры, На абрысы гор — смугою, Ён у Месяц Лыж прыносіць У Паўночную Краіну Мяккай восені дыханне. Бесклапотны Шавандазі! Толькі раз азмрочыў ценем Ён свой твар, тугою — сэрца: Неяк, гледзячы на поўнач, Ён убачыў сярод стэпу Адзінокую дзяўчыну, Адарвапь вачэй не мог ён Ад яе фігуры зграбнай. Быў на ёй убор зялёны I былі, як сонца, косы. Дзень за днём глядзеў маўкліва Ён на косы залатыя, Уздыхаў, і сэрца шчырым Разгаралася каханнем Да пяшчотнае дзяўчыны. Але быў гультай заўзяты Бесклапотны Шавандазі, Тлусты, сонны, нерухомы: Уздыхаў, пайсці марудзіў Да каханай на спатканне, Толькі ўсё глядзеў на косы I на стан дзяўчыны прэрый. Ды аднойчы на світанні Ён заўважыў, як змяніўся Твар дзяўчыны, як раптоўна Збляклі косы залатыя. «О мой брат з Краін Паўночных, Дзе труса, Вабаса, царства, Дзе ўладарыць Сівер Люты! Ты дзяўчыну ўкраў, якую Я лічыў сваёй каханай, Ты яе Паўночнай казкай, Казкай Сіверу прывабіў!» Так няшчасны Шавандазі Хмаркам скардзіўся дарэмна, I блукаў спякотным стэпам Вецер Поўдня, поўны палкіх Уздыханняў Шавандазі, Ад якіх паплыў паветрам Белы пух, нібы сняжынкі. Так загінула дзяўчына Ад дыхання Шавандазі, А з вачэй яго навечна Зніклі косы залатыя. Як ты жорстка памыліўся, Летуценнік Шавандазі! Ты ўздыхаў не па жанчыне, Ты глядзеў не на дзяўчыну, А на кветку-абдзіманку. Ты ўздыхаў па ёй сардэчна, З пачуццём такім гарачым, Што твой подых, быццам вецер, Па зямлі яе развеяў. Бедны, бедны, летуценнік! Так магутны Мэджэківіс, Уладар вятроў, у небе Месца ўсім сынам акрэсліў, Удакладніў абавязкі; Так пакінуў Мэджэківіс За сабой Заходні Вецер.

III. Маленства Гаяваты

Неяк з месяца зляцела У далёкі час Накоміс — На зямлю красуня ўпала: Не дзяўчына, а жанчына, Хоць жанчына, а не маці. Як з падружкамі сваімі Забаўлялася Накоміс, Калі гушкалі Накоміс Вінаградныя арэлі,— Іх падрэзала падступна Вераломная сяброўка; Вось тады на луг зялёны, Мускадэ, яна і ўпала — Бесклапотная красуня, Чорнай зайздрасці ахвяра. «Зорка вунь зляцела з неба! Зорка!» — людзі гаварылі. Там, дзе папараць густая, Мяккі мох пад галавою, Там, дзе ціхую даліну Асвятлялі зоры, месяц, Разрадзілася Накоміс Першароднаю дачкою, Ёй імя дала — Венона, I ў даліне, як лілея, Расцвіла яе Венона: Стала гнуткай, стала зграбнай I прыгожаю, як месяц, I чароўнаю, як зоры. I не раз дачку Венону Папярэджвала Накоміс: «Бойся ты, асцерагайся Мэджэківіса, Венона! Ты ягоных слоў не слухай, Не гуляй у лузе позна, Спаць у кветках не кладзіся, Каб цябе ён не пакрыўдзіў!» Не паслухала Венона Мудрай матчынай парады. З шэптам хілячы дадолу Травы, кветкі лугавыя, Адшукаў Заходні Вецер, Мэджэківіс, адвячоркам У густой траве Венону, Спакушаў дзяўчыну словам Ён ласкавым і пяшчотным, Аж пакуль не нарадзіла Ашуканая Венона Сына смутку і кахання. Так радзіўся Гаявата, Сын кахання, цуд прыроды; А пяшчотная Венона Ад бяды-тугі памерла, Бо каварны Мэджэківіс, Бессардэчны ашуканец, Назаўжды яе пакінуў. Доўга-доўга галасіла Па сваёй дачцэ Накоміс: «О калі была б я мёртвай, Каб магла ляжаць з табою! Я ўжо выплакала вочы! Ваганомін, ваганомін!» На ўзбярэжжы Гітчы Гумі, Каля Велічнага Мора У той час жыла Накоміс. За сцяной яе вігвама Дзень і ноч шумела нетра Цёмных хвой і елак змрочных, А з другога боку — мора Падступала да вігвама I, празрыстыя, шумелі Хвалі Велічнага Мора. Там унука калыхала Шматпакутная Накоміс У калысцы, змайстраванай З ліпы, звязанай надзейна Лані моцным сухажыллем I засланай мяккім мохам, Калыхала і спявала: «Спі! А то мядзведзь пачуе! Люлі-люлі, мой савёнак! Што там свеціцца ў вігваме, Што за вочы-вачаняткі? Люлі-люлі, мой савёнак!» Калыхала, гаварыла Пра начныя зоры ўнуку, Паказала хвост каметы — Ішкуду з касой агністай, Паказала каляровы Танец воінаў нябёсных, Іх блішчастых паліц ззянне Над Паўночнаю Краінай; Паказала серабрысты Шлях усіх нябёсных зданяў — Белы шлях на цёмным небе, Поўны прывідаў і ценяў. Цёплым вечарам улетку Слухаў хлопчык на парозе Ціхі гоман хвой вячыстых, Слухаў ціхі плёскат хваляў, Гукі дзіўных слоў і песень: «Міні-вава!» — чуў у хвоях, «Мэдвэй-ошка! — чуў у хвалях. Бачыў там ён Ва-ва-тэйзі, Светлячка, які лятае, Як агеньчык, свеціць свечкай Над кустамі, над травою; Ён спяваў паціху песню, Што Накоміс навучыла: «Ва-ва-тэйзі, светлячок мой! Светлячок, малая мушка, Светлячок, начны агеньчык, Пасвяці сваёю свечкай Перад тым, як спаць я лягу, Як свае заплюшчу вочкі!» Бачыў, як над Гітчы Гумі Поўны месяц падымаўся, Бачыў цень на ім і плямы I пытаў: «Што там, Накоміс?» I адказвала Накоміс: «Гэта воін раззлаваны Неяк раз схапіў бабульку I закінуў аж на месяц: Плямы, што на ім ты бачыш,— Гэта цела той бабулькі». Прыкмячаў вясёлку ў небе Ён на ўсходзе і паціху Гаварыў: «Што там, Накоміс?» I адказвала Накоміс: «То дыван, сатканы небам,— Гэта кветкі ўсе лясныя I лілеі дзікіх прэрый, Што завянулі калісьці, Зноў у небе расцвітаюць». Калі чуў ён крык савіны, Смех, выццё ў начных гушчарах, Дык палохаўся: «Што гэта? — Ён шаптаў.—Што там, Накоміс?» I адказвала Накоміс: «Гэта совы, Куку-Кугу — I нічога болыш — у лесе На сваёй гавораць мове!» Так хлапчук, унук Накоміс, Навучаўся мове птушак, Знаў іх тайны, іх імёны: Як звіваюць гнёзды летам, Дзе зімой прытулак маюць; Размаўляў ён часта з імі, Зваў: «Мае вы птушаняткі!» Вывучаў ён мову звера, Ад саміх звяроў дазнаўся, Як бабёр жытло будуе, Дзе вавёрка спраты мае, Што аленя робіць жвавым, А Вабаса палахлівым; Часта з імі Гаявата Размаўляў і зваў «братамі». I вялікі знаўца казак — Самахвал вядомы, Ягу, Гаварун і валацуга, Верны друг старой Накоміс, Лук зрабіў для Гаяваты; Ягу з ясеню надзейны Лук зрабіў, а стрэлы — з дубу, Наканечнікі іх — з яшмы, Цеціву — са скуры лані. I сказаў ён Гаяваце: «Ну, сынок, збірайся ў пушчу, Дзе аленяў ходзяць статкі, Застралі самца, што горда Носіць рогі, як галіны». Гаявата лук і стрэлы Браў — і рушыў смела ў пушчу А вакол яго спявалі Птушкі, лётаючы ў дрэвах. «Не страляй нас, Гаявата!» — Так малінаўка спявала; Сіваграк, Авейса, ўторыў: «Не страляй нас, Гаявата!» Ён ішоў, яго вавёрка, Аджыдома, выглядала I скакала па галінах, I прыцмоквала са смехам, I са смехам прымаўляла: «Не страляй, о Гаявата!» I са сцежкі ўбок саскочыў Трус бялявы і, на лапкі Стаўшы заднія, прамовіў Паляўнічаму малому Жартаўліва і нясмела: «Не страляй, о Гаявата!» Іх не слухаў Гаявата,— Нібы сонны, крочыў лесам, Думаў толькі пра аленя, У сляды яго ўглядаўся, Што па сцежцы ўніз да рэчкі Прывялі яго тым часам. За алешынай густою Дачакаўся ён аленя: Меў ён рогі, як галіны, Меў два вокі, як маланкі, Дзве наздры, як подых буры; Да ракі алень спускаўся, Ад лістоў — у ценях-плямах, I ад сонца — ў плямах светлых Звера ўбачыўшы на сцежцы, Наш стралок закалаціўся Сам, як лёгкі ліст бярозы. I, прыпаўшы на калена, Ён нацэліўся ў аленя, Ледзь крануў рукой галінку, Як алень насцеражыўся, Гучна тупнуў капытамі, Скочыў, нібы ад удару, Скочыў, быццам нечакана На стралу нагой наткнуўся. Як аса, страла звінела, Як аса, ў яго ўпілася! Мёртвы ўпаў ён каля броду; Сэрца біцца перастала У рагатага аленя; А затое ў Гаяваты Ледзь не выскачыла сэрца, Як дамоў ён нёс здабычу; Нёс, а Ягу і Накоміс Гучна пляскалі ў далоні. I пашыла плашч Накоміс Паляўнічаму са скуры, Для гасцей-суседзяў з мяса Смачных страў нагатавала, Частаваліся суседзі, Гаявату

называлі Сон-джы-тэгэ! — хлопец дужы, Ман-го-тэйзі! — малайчына.

IV. Гаявата I Мэджэківіс

Адышлі гады маленства, Пасталеў наш Гаявата; Паляўнічае майстэрства, Гульні светлай маладосці I дзядоў сівую мудрасць Зразумеў ён, пасталеўшы. Спрыту шмат у Гаяваты! Як стралу запусціць з лука, Следам ён бяжыць так хутка, Што стралу пераганяе. Сілы шмат у Гаяваты! Лукам так сваім валодаў, Што дзесятаю стралою Мог дагнаць стралу, якую З цецівы пускаў ён першай. Меў ён сілы цудадзейнай Рукавіцы, Мінджыкэван, Мог у гэтых рукавіцах Ён крышыць на часткі скалы. Макасіны Гаяваты Сілы поўны чарадзейнай: Іх да ног прымацаваўшы, Прывязаўшы рамянямі, Мог рабіць па цэлай мілі З кожным крокам Гаявата. Пра бацькоў сваіх нярэдка Ён распытваў у Накоміс; Ад яе юнак дазнаўся, Як згубіў Венону здрадай Вераломны Мэджэківіс. Запалала, быццам вугаль, Сэрца ў грудзях Гаяваты. Ён сказаў старой Накоміс: «Я хачу пабачыць бацьку, Я знайду яго ў тым царстве, Перад брамамі якога Вартай стаў Заходні Вецер». Выпраўляўся ў шлях далёкі Ён, нібы на паляванне; Быў на ім убор багаты: Галава ў арліных пер'ях, Пояс — з вампума і пругкі Лук, сагнуты цецівою, Цецівою з сухажылля, Стрэлы — зробленыя з дубу, Наканечнікі іх — з яшмы, Мінджыкэван, рукавіцы, Захапіў з сабой і сілы Цудадзейнай макасіны. Гаварыла Гаяваце Асцярожная Накоміс: «Не хадзі ў той край далёкі, Дзе ўладар — Заходні Вецер: Там цябе каварствам знішчыць Мэджэківіс вераломны!» Толькі смелы Гаявата Слоў не слухаў асцярожных, Пакідаў вігвам, і кожны Крок яго быў роўны мілі. Лес яму здаваўся змрочным, Неба — цёмным, а паветра Спёкай дыхала пякельнай, Дымам курнага балота, Нібы ў час лясных пажараў,— Гнеўна сэрца Гаяваты Разгаралася, як вугаль. Так на захад і на захад Ён імчаў хутчэй аленя, Абганяючы бізона, Пераплыў ён Эсканаба, Пераплыў ён Місісіпі, Мінаваў ён Горы Прэрый, Край Варон і хітрых Лісаў, Пасяленні Чарнаногіх I прыйшоў да Гор Скалістых, Дзе жыве Заходні Вецер, Дзе ўладарыць над вятрамі — Над віхураю, над бурай — Састарэлы Мэджэківіс. З тайным страхам Гаявата Перад бацькам прыпыніўся — Валасы яго сівыя Развяваліся ў паветры, Быццам снег іскрысты, ззялі; Ішкудой, каметай яркай, Косы бацькі зіхацелі. Поўны радасці зычлівай, Пазіраў на сына бацька — Быццам бачыў Мэджэківіс Дні далёкага юнацтва, Нібы ўстала з дамавіны Перад ім краса Веноны. «Калі ласка, Гаявата! — Так звяртаўся Мэджэківіс.— Ты жаданы госць у царстве, Дзе ўладар — Заходні Вецер! Старасць — лёд, агонь — юнацтва, Нагадаў ты мне былыя Дні гарачай маладосці I прыгожую Венону!» Многа дзён ішла размова, Доўга дужы Мэджэківіс Перад сынам выхваляўся Даўняй доблесцю сваёю, Небяспекамі, якія Ён знішчаў, яшчэ хваліўся Сваім целам несмяротным. Слухаў моўчкі Гаявата, Як хваліўся Мэджэківіс, Ні пагрозай, ні папрокам, Ані вокам ён не выдаў Сваёй злосці, толькі гнеўна Разгаралася, як вугаль, Сэрца ў грудзях Гаяваты. «Мэджэківіс! — запытаўся Ён, — хіба нішто на свеце Загубіць цябе не можа?» I магутны Мэджэківіс Сыну велічна, прыхільна Адказаў: «Нішто не можа Загубіць, апроч уцёса, Апроч Ваўбіка, таго вунь!» Ён зірнуў на Гаявату Вокам мудрым, вокам добрым, Ён красой яго, і сілай, I высокім, зграбным станам Захапляўся па-бацькоўску. «Гаявата! — запытаўся Ён, — няўжо нішто на свеце Загубіць цябе не можа?» Асцярожны Гаявата Памаўчаў, нібы ў сумненні, Нібы ў роздуме, хвіліну I сказаў: «Нішто на свеце, Толькі той трыснёг, Эпоква, Толькі той чарот высокі!» Ледзь памкнуўся Мэджэківіс Вырваць той чарот, Эпокву, Як сказаў з няшчырым страхам Свайму бацьку Гаявата: «Не чапай! Не дакранайся!» «Не палохайся, не буду!» — Супакоіў Мэджэківіс. Зноў яны вялі размову, За якой успаміналі Бестурботнасць Шавандазі, Свежасць Вебана і злосны, Люты твар Кабібанокі; Размаўлялі аб Веноны Чарадзейным нараджэнні, Аб яе заўчаснай смерці — Аб усім, аб чым Накоміс Размаўляла ўжо з унукам. І стрымацца Гаявата Тут не змог: «О Мэджэківіс! Гэта ты забіў Венону, Знішчыў кветку веснавую, Растаптаў яе нагамі! Прызнавайся! Прызнавайся!» І схіліў тут Мэджэківіс, Як у знак маўклівай згоды, Галаву сваю сівую Нізка ў роспачы глыбокай. Падхапіўся Гаявата, Вокам бліснуўшы пагрозна, На скалу, на чорны Ваўбік, Замахнуўся ён рукою У чароўнай рукавіцы, Мінджыкэван, разламаў ён Той уцёс, пасля патрушчыў На кавалкі, з лютай злосцю Іх пачаў шпурляць у бацьку: Разгарэлася, як вугаль, Сэрца ў грудзях Гаяваты. Ды ўладар вятроў заходніх, Мэджэківіс, раззлаваны, Гнаў назад каменне тое Бурай гнеўнага дыхання, Гнаў назад, на Гаявату. Грабянуў чарот рукою І, пад рогат Гаяваты, Вырываў яго з карэннем — Той чарот, Эпокву, з глею, З прыбярэжнай гразкай ціны. І пачаўся бой смяротны — Твар у твар — між гор скалістых; Сам Кінк), арол магутны, Спрат пакінуўшы арліны, Лопаў крыламі на скалах, Назіраючы за боем. Нібы дрэва ў час навалы, Рассякаў чарот паветра, І, патрушчаны на часткі, З грозным гулам чорны Ваўбік Падаў глыбаю каменнай, Аж дрыжала наваколле, І ў адказ на грукат бою Па гарах грымела рэха, Адгукалася: «Бэм-Вава!» Адыходзіць Мэджэківіс Па гарах пачаў на захад; Дзень, другі і трэці з боем Уцякаў ён, сынам гнаны, Да канца свайго ўладання, Да апошняга парога, Да канца зямлі, дзе сонца На начлег свой адыходзіць, На спачын свой, як фламінга Вечароваю парою У гняздо сваё садзіцца Сярод сумнага балота. «Супыніся, Гаявата! — Папярэдзіў Мэджэківіс.— Ты забіць мяне не зможаш: Бессмяротнага не ўсмерціш. Я хацеў выпрабаванне Даць табе, тваёй адвазе, І ты варты ўзнагароды! Ты вяртайся ў край свой родны, Ты служы свайму народу, Ты сваёй стараннай працай Расчышчай цярпліва рэкі І рабі зямлю ўрадлівай, Забівай пачвараў злосных, Змей, Кінэбік, і асілкаў, Як забіў я Мішэ-Мокву, Што быў волатам славутым. А надыдзе час смяротны І ў жахлівай вечнай цемры Вочы Погака ты ўбачыш — Я з табою падзялюся: Сілу ўлады дам табе я Над Ківайдзінам — над ветрам Жыватворным, бессмяротным!» Вось такая адбылася Бітва ў час далёкі Ша-ша, У грымотны час, у царстве, Дзе жыве Заходні Вецер. І цяпер сляды той бітвы Можа бачыць паляўнічы, На стаўках і рэках бачыць Можа ён чарот гіганцкі, Бачыць Ваўбіка асколкі Па далінах і па ўзгорках. Кіраваўся Гаявата Зноў дадому, дыхаў вольна Ён цяпер, бо назаўсёды Гнеў былы яго пакінуў, Не паліў агонь пякельны Сэрца больш, аб помсце думка Мозг яго не свідравала. Толькі раз прыцішыў крокі, Толькі раз ён прыпыніўся, Каб купіць сабе ў дарозе Наканечнікаў на стрэлы У краіне той, дзе шумна, Гулка падалі ў даліну, Зіхацелі між дубамі Вадаспады Мінегагі. То была зямля Дакотаў, Там рабіў славуты майстра Наканечнікі на стрэлы З крэмню, з яшмы, з халцэдона, Ён абточваў іх і гладка Адшліфоўваў, як іголкі. Жыў з дачкой, што мела нораў Вадаспадаў Мінегагі, Ногі шпаркія, як рэчка, Косы доўгія, як хвалі, Гневу цень, прамень усмешкі У вачах яе зіхцелі; Ён назваў яе за нораў Вадаспадаў — Мінегагай, А яшчэ Вадой Вясёлай Называў яе — за косы. Дык няўжо заходзіў толькі Гаявата ў край Дакораў, Для таго наведаў майстра, Каб купіць галоўкі з яшмы, Наканечнікі на стрэлы? А магчыма, ён заходзіў, Каб зірнуць патайна ў вочы Сарамлівай Мінегагі І пачуць адзення шорах За заслонаю фіранкі,— Так зірнуць, як выглядаюць Вадаспад блішчасты з нетры, Слухаць так, як чуюць рэчку За густой заслонай лесу? Хто, скажыце, адгадае Думкі, мары маладыя? Хто дазнаецца, якія Ён нясе лятункі ў сэрцы? Як дамоў прыйшоў з дарогі, Гаявата ўсё Накоміс Расказаў: пра бой, пра стрэчы З Мэджэківісам магутным, Не сказаў нічога толькі Аб дзяўчыне і аб стрэлах!

V. Пост Гаяваты

А цяпер я раскажу вам, Як пасціў у нетры дзікай, Як маліўся Гаявата Не аб шчасці паляўнічым, Не аб спрыце ў рыбнай лоўлі, Не аб славе пераможнай — Аб дабры для ўсіх плямёнаў, Згодзе, шчасці для народаў. Збудаваў сабе спачатку Ён жыллё — вігвам у лесе Над празрыстым Гітчы Гумі У вясновы час вясёлы, У духмяны Месяц Лісцяў, I ў дзівосных мроях-зданях Сем начэй і дзён пасціў там. Першы дзень блукаў ён лесам Ён труса загнаў у норку, З нетры выпужаў аленя, Слухаў, як фазан балбоча, Як вавёрка гаспадарыць, Бачыў, як пад дахам хвоі Віў гняздо Амімі, голуб, Як на поўнач з шумным статкам Вава, гусь, назад ляцела У свой родны край балотны. «Уладар Жыцця! — усклікнуў Ён з адчаем. — Я хацеў бы Знаць: няўжо ад іх залежыць I жыццё і шчасце наша?» Дзень, другі блукаў ён лугам, Мускадэ, і Манамоні, Дзікі рыс, ён там убачыў, I Мінагу, і Адамін — I чарніцы, і суніцы — і агрэста куст, Шабомін, I Бімагут, вінаграднік, Што гірляндай віўся ў дрэвах. «Уладар Жыцця! — усклікнуў Ён з тугою. — Знаць хацеў бы Я: няўжо ад іх залежыць I жыццё і шчасце наша?» Трэці дзень сядзеў і думаў Ён над возерам празрыстым; Асятра ён бачыў, Наму, Як пляскаўся той на волі, Сыпаў пырскі, быццам вампум. Бачыў там марскога рака, Шагашы, і Акагавіс, Селядца рачнога, бачыў. «Уладар Жыцця! — усклікнуў Ён з адчаем. — Знаць хацеў бы Я: няўжо ад іх залежыць I жыццё і шчасце наша?» На чацвёрты дзень на лісці У сваім ляжаў вігваме Да начы ён у знямозе. Перад ім мільгалі здані; Недзе хвалі пазалотай Зіхацелі, і ў павольным Карагодзе палыхала Неба полымем заходнім. Ён убачыў: падыходзіць Да яго юнак плячысты, Стройны, змрокам апавіты, Галава ў зялёным пер'і, Пасмы мяккія, а косы Залацістыя, як сонца. Ён спыніўся на парозе, Доўга з жалем і спагадай Пазіраў на Гаявату, На ягоны твар пакутны, I, уздыхнуўшы, як лагодны Вецер Поўдня ў верхавінах, Ён сказаў: «О Гаявата! Голас твой пачула неба, Бо цярпліва ты маліўся Не аб шчасці паляўнічым, Не аб спрыце ў рыбнай лоўлі, Не аб славе пераможнай Сярод воінаў адважных, А маліўся ты аб шчасці, Аб дабры для ўсіх народаў. Гэта я прыйшоў, Мандамін — Гітчы Манітай пасланы, Каб сказаць табе, што працай, Барацьбой сваёй упартай Ты жаданае здабудзеш. Ты ўставай з галін зялёных, Каб падужацца са мною!» Быў галодны Гаявата, Сілу страціў, але хутка Ён устаў з галін зялёных, На святло з вігвама выйшаў, Каб з Мандамінам змагацца,— Да яго ледзь дакрануўся, Як вярнулася бадзёрасць, Як напоўнілася сэрца Зноў адвагай і надзеяй. Сілай мераліся ў лузе Доўга ў полымі заходнім, I рабіўся ўсё мацнейшы I дужэйшы Гаявата; Але змрок зямлю ахутаў, І пачуўся енк тужлівы Чаплі шызае, Шух-шух-гі,— Горкі крык яе галодны Даляцеў да іх з балота. «Годзе! — вымавіў Мандамін I ўсміхнуўся Гаяваце.— Заўтра часам вечаровым Будзе зноў выпрабаванне». Так сказаўшы, знік Мандамін: Ці дажджом на дол праліўся, Ці падняўся туманамі — Не прыкмеціў Гаявата; Бачыў толькі: знік Мандамін, Аднаго яго пакінуў З бледным возерам унізе, З карагодам зор уверсе. Так два вечары — як толькі Дагараў, нібы той вугаль, У нябёсаў яркім горне Сонца шар і апускаўся На ваду паволі з неба — Выклікаў яго Мандамін. Два разы з'яўляўся моўчкі Ён, нібы раса, якая Набывае форму кропляў На траве альбо на дрэвах, Што нікому непрыкметна Ні ў часы свайго прыходу, Ні ў хвіліны адыходу. Сілай мераліся ў лузе Тройчы ў полымі заходнім, У святле яго, аж покуль Не ахутвала іх цемень I Шух-шух-га крык галодны Ім з трысця не пасылала. Слухаў гэты крык Мандамін. Стройны ён, шыракаплечы, У сваім стаяў уборы: Галава прыбрана пер'ем, На чале яго, ад стомы Пасля бою, выступалі Кроплі поту, як расінкі. Ён усклікнуў: «Гаявата! Тройчы ты са мной змагаўся, Як герой, табе за гэта Уладар Жыцця прысудзіць Нада мною перамогу!» А пасля дадаў з усмешкай: «Заўтра скончыш перамогай Ты сваё выпрабаванне. Скінь з мяне тады адзенне — Мой убор зялёна-жоўты, Пер'е ўсё паабрываўшы, Пахавай і грунт магільны Разраўнуй, пасцель такую Падрыхтуй, каб мог прыходзіць Да мяне вясновы дожджык, Сонца схоў мой сагравала. Так зрабі, каб пустазелле Нада мной не вырастала, Каб да ціхае магілы Кагагі, крумкач магутны, Цар Груган, не знаў дарогі. Ты вартуй маю магілу, Аж пакуль я не прачнуся!» Так сказаўшы, знік Мандамін. Спаў спакойна Гаявата,— Слухаў спеў начное птушкі, Ваванэйсы, спеў маркотны Над прытулкам адзінокім; Слухаў ён, як Сібавіша, Гаваркі ручай, праз пушчу Бег і вёў размову з ёю; Чуў ён шорах, чуў дыханне Тых галінак, што на дрэвах Калыхаў лагодны вецер. Чуў усё, што потым стала Сонным гоманам і шэптам: Спаў спакойна Гаявата. А на сёмы дзень Накоміс Прынясла яму паесці, Са слязамі гаварыла, Што ад голаду загіне Неразумны Гаявата, Як адмовіцца ад ежы. Ён не стаў нічога есці, Каштаваць не стаў нічога, Толькі так сказаў: «Накоміс! Пачакай, як сонца зойдзе, Дачакайся, як сцямнее I Шух-шух-га на балоце Гучным крыкам дзень праводзіць!» I пайшла дамоў Накоміс З горкім плачам, баючыся, Што яго загубіць голад. I адзін чакаць застаўся Ён Мандаміна з тугою. Вось на ўсход даўгія цені Ад лясоў і скал кладуцца; Вось упала сонца з неба На шырокую затоку, Паплыло па ёй на захад, Так, як вечарам асеннім На ваду ляціць чырвоны Ліст і ў хвалях патанае. Зірк — а ўжо стаіць Мандамін На парозе з прывітаннем: Галава — прыбрана пер'ем, Косы — мяккія, даўгія, Залацістыя, ва ўборы Дарагім — зялёна-жоўтым. Бледны з твару Гаявата, Хоць і зможаны, а выйшаў На апошняе змаганне. I зліліся дол і неба, Замільгалі прад вачамі! Як шчупак, што ў сеці трапіў, Хоча вырвацца на волю, Гэтак сэрца Гаяваты Трапяталася шалёна. Сотні сонцаў у адзіным З ім кружылі карагодзе, Назіраючы за бітвай. На зялёнай лугавіне Раптам ён адзін застаўся, Цяжка дыхаў, і дрыжала Ад напружання ўсё цела; Перад ім на лугавіне, У адзежы пашматанай, На зямлі ляжаў Мандамін Мёртвы ў полымі заходнім. Пераможца Гаявата Так зрабіў, як ён наказваў: Зняў з Мандаміна адзенне, Пахаваў яго як трэба: Разраўняў над ім магільны Грунт, зрабіў яго мякчэйшым, I сярод дрыгвы балотнай Чапля шызая, Шух-шух-га, Гучна крыкнула з тугою, Горкім жалем і жалобай. I вярнуўся ў дом Накоміс У той вечар Гаявата, I ў той вечар завяршыўся Сёмы дзень выпрабавання. Не забыў ён той мясціны, Дзе змагаўся, не пакінуў Без прыгляду Гаявата Той грудок, дзе сном глыбокім Спаў, зямлёю закапаны, Пад дажджом і яркім сонцам, Пераможаны Мандамін. Кожны дзень стаяў ні варце Пахавання Гаявата, Даглядаў, каб наваколле Палыном не зарастала, Каб на мяккі груд магільны Груганы не заляталі. Час мінуў, сцяблінка глебу Прадзяўбла зялёнай дзюбкай, А за ёй услед — другая. I не скончылася лета, Як маіс узняўся, косы Распусціўшы залатыя, Пышны, стройны і высокі. Не стрымаўся Гаявата, Гучна выгукнуў: «Мандамін! Гэта друг людзей, Мандамін!» Тут жа ён пазваў Накоміс, Клікнуў Ягу, расказаўшы Аб здарэнні чараўнічым, Барацьбе і перамозе, Паказаў маіс зялёны — Людзям новы дар, што стане Іхняй ежай назаўсёды. А калі парой асенняй Пажаўцеў маіс зялёны, Сакавітыя зярняты Сталі цвёрдыя, як вампум, Ён сабраў яго кіёўкі, Скінуў з іх сухое лісце, Як з Мандаміна адзежу Скідваў некалі і людны «Баль Мандаміна» наладзіў, Новы дар паказваў людзям.

VI. Сябры Гаяваты

Гаявата меў нязменных Двух сяброў, сяброў надзейных, Давяраў душу і сэрца Ім у радасці і ў горы, I адзін з іх быў музыка Мілагучны — Чайбайабас, А другі — асілак Квазінд. Дружбы іхняе сцяжынка Быльнягом не зарастала; Плёткі, злосныя паклёпы Намагаліся дарэмна Пасварыць сяброў адданых: Абмяркоўвалі звычайна Між сабой яны ўсё чыста I жылі адзінствам думак, I імкнуліся іх сэрцы, Каб рабіць дабро народам. Лепшым сябрам Гаяваты Быў музыка Чайбайабас. У народзе ён лічыўся Песняром непараўнаным. Быў адважны ён, як воін, Як дзяўчына, быў пяшчотны, Як вярбы галінка, гнуткі, Як алень магутны, зграбны. Заспявае песню — людзі Пасыходзяцца з вігвамаў: То пяшчотным, то журботным Пачуццём глыбокім сэрцы Хваляваў ім Чайбайабас. Так іграў ён на жалейцы Самаробнай, трысняговай, Што змаўкаў ручай гуллівы, Сібавіша, сярод лесу, Птушкі песні забывалі, А вавёрка, Аджыдома,— Балбатню сваю на дубе, Трус, Вабаса, асцярожны, Прысядаў ад захаплення. Цуд! Сціхаў ручай гуллівы I прасіў: «О Чайбайабас! Навучы мяне, каб хвалі Разліваліся, як гукі!» Цуд! Зайздросціў і Авейса, Сіваграк: «О Чайбайабас! Навучы мяне шаленству Гукаў палкіх, неспакойных!» Цуд! Малінаўка казала, Апечы: «О Чайбайабас! Навучы мяне пяшчотным, Бесклапотным гукам песень!» Пасылала Ваванэйса Просьбу-плач: «О Чайбайабас! Навучы мяне журботным Гукам песень, поўных смутку!» Наваколле слодыч гукаў У музыкі пераймала, Сэрцы ўсіх кранаў чулліва Ён напевам пачуццёвым, Бо спяваў аб волі, згодзе, Аб любві і прыгажосці, I аб смерці, і аб вечным Пасмяротным існаванні, Услаўляў Зямлю Паніма I Паселішчы Шчаслівых. Любы сэрцу Гаяваты Быў лагодны Чайбайабас, Той музыка, што лічыўся Песняром непараўнаным; Любы быў ён за пяшчоту I за песень чараўнічасць. Любы сэрцу Гаяваты Быў і Квазінд — той асілак, Самы дужы са смяротных I магутны між магутных; Ён любіў яго за сілу, За характар незласлівы. Квазінд быў ад нараджэння Летуценны, бесклапотны. Не любіў дзіцячых гульняў, Ленаваўся вудзіць рыбу, Паляваць на птушку й звера; Але ён пасціў старанна, Часта молячыся Духу, Што аховай быў ягонай. «Квазінд, — скардзілася маці, Ты ні ў чым мне не пасобіш! Ты спякотным летам, сонны, Па палях, лясах блукаеш, Крукам гнешся ты зімою Над агнём сярод вігвама! Я адна зімою лютай Выхаджу на лоўлю рыбы, Лёд на рэчцы прабіваю; Мерзне невад мой набраклы Над парогам, не лянуйся ж — Выкруці яго старанна I павесь сушыць на сонцы!» Неахвотна дужы Квазінд Пакідаў астылы прысак, Моўчкі ён з вігвама выйшаў, Скінуў сеці, што віселі Над парогам, і выкручваць Іх пачаў асілак Квазінд, I, скруціўшы іх, патрушчыў, Нібы крохкі пук саломы. Вось якую меў ён сілу! «Квазінд! — гэтак бацька сыну Гаварыў,— ледзь дакранешся Да стралы альбо да лука Ты рукой — адразу зломіш. Дык хоць так хадзем са мною: Прынясеш здабычу з лесу». Вёў ручай іх па цясніне Зверху ўніз, дзе пакідалі След свой лані і бізоны На пяску і ліпкім глеі; Нечакана паляўнічых Напаткала перашкода: Тут і там, як вокам кінуць, Загрувасцілі дарогу Ім паваленыя дрэвы. «Нам дамоў,— стары прамовіў,— След вяртацца: тут не пройдзеш! Тут вавёрка не пралезе, Мыш лясная лаз не знойдзе». I дастаў з кішэні люльку, Задыміўшы, сеў ка камень. Не паспеў ён накурыцца, Глянь-паглянь, а ўжо адкрыты Непралазны шлях, з якога Параскідваў дрэвы Квазінд: Сосны ўправа — быццам стрэлы, Кедры ўлева, быццам пікі. Пагуляць яго аднойчы Запрасілі аднагодкі: «Квазінд! Што ты выглядаеш, Што стаіш, скалу падпёршы? Што не дужаешся з намі, З прашчы камень не запусціш?» Не сказаў нічога Квазінд, Не сказаў ні слова Квазінд, Да скалы ён павярнуўся, Абхапіў яе рукамі, Расхістаў і вырваў з глебы, Закруціў над галавою I ў раку яе закінуў, У імклівую Павэцін. Там скала і засталася. Вірам пеністым аднойчы Па Павэцін шпаркаплыннай Квазінд плыў з таварышамі Т бабра, Аміка, ўбачыў, Караля Баброў Аміка: Ён змагаўся з плынню грознай То ўсплываў, то ў хвалях гінуў. Не раздумваючы доўга, Квазінд кінуўся ў бяздонне, У вірах яго схаваўся, Ён пагнаўся за Амікам ІІа шалёнай вадаверці, Пад вадою ён так доўга Быў, што ўсе, хто гэта бачыў, Закрычалі: «Згінуў Квазінд! Болын нам Квазінда не ўбачыць!» Квазінд выплыў з перамогай: На плячы вісеў ягоным Сам Кароль Баброў забіты, I вада з яго сцякала. Вось такіх сяброў надзейных Гаявата меў, і першым Быў музыка, Чайбайабас, А другім — асілак Квазінд. Доўга ў згодзе жыў ён з імі, Вёў сардэчныя размовы, Доўга з імі дбаў ён разам Аб дабры для ўсіх народаў.

1 2 3

Комментарии: