Так сказаў Заратустра. Кніга ўсім і нікому
Шрифт:
Прарок і стваральнік, які выконвае волю сваю, — гэта ёсць будучыня і мост да яе; а апрача таго, нешта накшталт калекі на гэтым мосце: усё гэта — Заратустра.
І вы таксама часта пыталіся ў сябе: «Хто нам Заратустра? Як мы павінны называць яго?»
І, як і я, вы адказвалі сабе пытаннямі.
Абяцальнік? Або выконвае абяцанне? Заваёўнік? Або спадчыннік? Восень? Або плуг? Лекар? Або вылечаны?
Ці не паэт ён? Ці не выступае за непрыхарошаную праўду? Вызвольнік? Утаймавальнік? Добры? А мо ліхі?
Я хаджу
І ў гэтым сэнсе і жаданні мае — сабраць разам і злучыць гэтыя абломкі, загадкі і фатальныя выпадковасці.
І як бы перажыў я тое, што я — чалавек, калі б чалавек не быў паэтам, збаўцам ад выпадковасці і адгадчыкам усіх загадак.
Выратаваць тых, што былі да нас, і ўсякае «Было» ператварыць у «Такая-была-воля-мая!» — толькі гэта я назваў бы збавеннем!
Воля — вось імя вызвольніка і весніка радасці: так я вучыў вас, сяброве мае! А цяпер навучыцеся яшчэ і вось чаго: сама воля яшчэ ў палоне.
«Хацець» — вызваляе: але як назваць тое, што і вызвольніка закоўваюць у кайданы?
«Было» — так называецца ў волі яе скрыгат зубоўны і яе затоеная скруха. Бяссілая супроць таго, што ўжо спраўдзілася, злосна глядзіць яна на ўсё мінулае.
Воля не можа хацець назад; не можа яна адолець час і яго прагную ўпартасць — у гэтым яе затоены смутак.
«Хацець» — вызваляе: што ж прыдумвае воля, каб пазбыцца смутку і пасмяяцца са свайго турэмшчыка?
Ах, блазнам робіцца кожны палонны! І дурасць усё тое, як вызваляе сябе паланёная воля.
Яе патаемная дурасць — што час не бяжыць назад; «Было» — так называецца камень, які яна не можа зрушыць з гнязда.
І вось коціць яна камяні дурасці і абурэння і помсціць тым, хто, як яна, не адчувае нянавісці і прыкрасці.
Так воля, вызвольніца, пачала прычыняць боль усяму, што здольнае адчуваць пакуты; помсціць яна за тое, што не можа павярнуць час назад.
Сутнасць гэтае помсты толькі ў адным: у агідзе волі да часу і ягонага «Было».
Праўда, найбольшая дурасць жыве ў волі нашай, і праклёнам стала ўсяму чалавецтву тое, што дурасць гэтая ўспрыняла дух!
Дух помсты: сяброве мае, дагэтуль гэта ўважалася за сама значнае дасягненне чалавечай думкі: і там, дзе была пакута, заўсёды абавязкова жыла і кара.
«Кара» — менавіта так называе сябе помста; хаваючы ману сваю за гэтым словам, яна лісліва пераконвае сябе ў чысціні свайго сумлення.
І як што чалавек, выяўляючы сваю волю, заўсёды пакутуе, што не можа павярнуць яе назад, дык і самую гэтую волю, і жыццё наогул палічылі караю!
І вось — хмара за хмарай грувасціліся над духам, пакуль нарэшце вар'яцтва не прамовіла: «Усё мінае, таму ўсё вартае таго, каб мінаць!»
«І ў гэтым сама справядлівасць і закон часу, — каб час жэр дзяцей сваіх» — так прапаведавала шаленства.
«У свеце ўсе рэчы маральна
«Ці можна ўратавацца, ці ёсць якое вечнае права? На жаль, не зрушыць камень здзейсненага ў мінулым: помста таксама павінна быць вечная!» — так прапаведавала вар'яцтва.
«Ніводнага ўчынку ўжо нельга адмяніць: немагчыма караю зрабіць учынак няўчыненым. Бо вось у чым вечнасць гэтай кары, кары Быццём: Быццё навек асуджана зноў і зноў рабіцца ўчынкам і віною!
Пакуль нарэшце воля не здабудзе збавення ад сябе самой і не зробіцца воляй да адсутнасці волі», — але вы і самыя ведаеце, братове мае, гэтую песню шаленства!
Я зводзіў вас далей ад гэтых баек, калі вучыў: «Воля — гэта стваральніца».
Усялякае «Было» — гэта абломак, загадка, фатальная выпадковасць, — да таго часу, пакуль стваральная воля не абвесціць: «Але ж так хачу я! Так захачу я!»
Хіба яна так ужо казала? Калі ж гэта? Ці вызвалілася воля ад сваёй дурасці?
Ці стала яна сама сабе збавіцелькай і весніцай радасці? Ці забылася пра дух помсты і скрыгат зубоў?
І хто навучыў яе мірыцца з часам і што — вышэй за ўсякае замірэнне?
Вышэй, чым усякае замірэнне, павінна хацець, воля, якая ёсць воля да ўлады: але калі тое будзе? Хто навучыў яе яшчэ і хацець назад?»
Але на гэтым месцы сваёй прамовы Заратустра раптам спыніўся; здалося, быццам напаў на яго вялікі страх. Спалоханымі вачыма абвёў ён сваіх вучняў; нібы страла, пранізаў яго позірк іх думкі і таемныя намыслы. Але праз хвіліну ён засмяяўся і дабрадушна сказаў:
«Цяжка жыць з людзьмі, бо цяжка маўчаць. Асабліва — балбатуну».
Так казаў Заратустра. А гарбаты прыслухоўваўся да яго слоў, схаваўшы твар; пачуўшы, што Заратустра смяецца, цікаўна зірнуў на яго і паволі сказаў:
«Але чаму Заратустра гаворыць з намі інакш, чым са сваімі вучнямі?»
Заратустра адказаў: «Якое ж тут дзіва! З гарбатымі і гаварыць трэба гарбата».
«Добра, — адказаў гарбаты, — а з вучнямі, значыцца, і балбатаць трэба школьна.
Толькі чаму гэта Заратустра гаворыць інакш са сваімі вучнямі, чым з самім сабою?»
Пра людскую мудрасць
«Страшная не вышыня, страшны схіл!
Схіл, дзе позірк зрываецца ўніз, а рука ўзлятае ўгору, каб за што-небудзь учапіцца. Тады трымціць сэрца ад раздваення волі.
О сяброве мае, ці ўгадваеце вы і ў маім сэрцы двайную волю?
Вось ён, мой схіл і мая небяспечная схільнасць, калі мой позірк імкнецца ўгору, а рука шукае апоры ў пустой прасторы, спрабуе ўтрымацца за бездань!