Заходнікі
Шрифт:
— Мякка кажучы, дзівак! — той падняўся і захадзіў па праходзе. — Аж неверагодна: ёсць яшчэ прастакі на свеце!
— Лапух! — пазлараднічаў нізкарослік.
— Як сказаць, — адказаў ім стары, здагадваючыся, пра што ўздыхаюць злодзеі. — За мяжою таксама на вярбе булкі не растуць…
Прафесар крутнуўся, сеў насупраць і заклаў рукі пад пахі.
— Я вам, Франц Адамавіч, ужо тое-сёе расказаў пра норавы ўлады, пад якую вы трапілі, — прамовіў натхнёна. Гэтае натхненне, што цяпер зноў прарывалася, значыла, што яму хочацца камусьці ўважліваму выплюхнуць тое, што набрадзіла ў душы, што надумаў, лежачы на нарах. — Цяпер, Франц Адамавіч, магу бясплатна прачытаць вам свае «Нататкі палітыка, сацыёлага і эка-наміста», каб пашырыць ваш кругагляд.
Сцяпан з цікаўнасцю пазіраў на яго: што
— Калі я гойсаў у грамадзянскую вайну ў скураной куртцы і з рэвальверам, тварыў «суд рэвалюцыйнай свядомасці», я мала задумваўся, — павёў сваю споведзь. — Па-першае, тады быў яшчэ зялёны, а па-другое, ап'яніўся ад падзей, ад сваёй нечаканай улады над важнымі людзьмі і ад чужога дабра, што само паплыло ў мае, яшчэ нядаўна жабрацкія рукі. Але калі адгрымела ды адпалала вайна з царскімі генераламі і Полынчай, пачаў паступова разумець, што здарылася. Я адчуў: замест былых уладных, маёмасных умацаваліся новыя. Яны мала што сваімі прыгожымі лозунгамі спакусілі, усыпілі стомлены люд, яны сцялі яму галаву і да яго цела прыляпілі сваю. Яны сталі такімі ўладарамі, якіх яшчэ, можа, і свет не бачыў. Яны клікалі люд: «Да плуга! Да станка! Да рыдлёўкі!», але самі закасваць рукавы не спяшаліся, пахапалі сабе былыя панскія палацы, сваіх дзетак, родзічаў, знаёмых-аднадумцаў паслалі вучыцца на вучоных, інжынераў, урачоў, музыкантаў, зачы-няючы дзверы перад носам Маням і Ваням як «прадстаўнікам былой пануючай нацыі». Праўда, калі, быва-ла, я загаворваў пра гэта і іншае, дык мяне тыя ж адурманеныя і фанатычныя Мані ды Вані дубасілі за «перажыткі» і розныя «ўхілы». Я пачаў таіцца, думаць, аналізаваць усё моўчкі і зразумеў: ідзе прадуманы разгром краіны, а Мані і Вані ператвараюцца толькі ў рабсілу. Што да мяне альбо такіх, як я, пра гэта гутарка асобная. Нас, Чалкашоў, перабралі: каго, хто вельмі абпляміўся, — у расход, каго — прэч далей ад сябе, каго прытрымалі на ніжэйшых ролях… За грамадзянскую вайну я сабраў сто залатых гадзіннікаў, тысячу пярсцёнкаў ды ланцужкоў, жмені ўсякіх караляў… Бывала, адзін раз бах якому пану альбо гнілому інтэлігенту ў лоб — гадзіннік, бах пані — завушні-цы, пярсцёнкі, брошкі розныя… Вышэйшыя мае чыны мелі, канечне, больш — мільёны ў швейцарскіх банках. Думаю, наш «жалезны рыцар рэвалюцыі» — таксама…
Чуючы такое, Сцяпан ужо не з захапленнем, а з насцярогаю пазіраў на гэтага незвычайнага чалавека.
— Ясна, я ўсяго не мог зразумець і цяпер усяго не разумею, — не супыняўся гаварун. — Да слова, не разбяруся, чаму пасля перамогі пайшлі адны з аднымі ў рожкі правадьфы? Ці была ў іх барацьба за самую вялікую ўладу, ці вялася нейкая гульня — чорт іх ведае… Я не знаю, што гаварылі ў вас, у буржуазнай Польшчы, пра нашу індустрыялізацыю, калектывізацыю, але я спярша думаў, што ва ўсім гэтым ёсць вялікі сэнс, вялікае дабро. Але паволі пачаў бачыць, што ёсць і вялікае зло. Да слова, у калектывізацыю дарэшты прыбралі прыватную маёмасць, аддалі яе дзяржаве, новай эліце, а народ запрыгонілі. Адбіўшы яго ад рэлігіі, сапраўдных культуры і мастацтва, зглумілі ў ім веру, дух, падсунулі свае ўяўныя каштоўнасці — свой дагматычны каран, сваіх ідалаў…
«Вольны», «роўны» просты чалавек трапіў у жалез-ныя лапы: каб застацца жывым, атрымаць кавалак хле-ба, жытло, пенсію, мусіў слепа верыць «самай перадавой навуцы», маліцца Марксу і Леніну, ні на хвіліну не спазняцца на работу, укалваць, ліслівіць і дрыжэць перад начальствам, зайздросціць, ненавідзець разумных і сумленвых, даносіць, памагаць распраўляцца з кожным, на каго пакажуць пальцам… I бясконца чуць высокую ману, падаваць яе за найвялікшую праўду ды справядлі-васць, хлусіць, крывадушнічаць самому ў «імя вышэйшай мэты…». Краіна ўвесь час падзеленая: адны — «героі», другія — «шкоднікі», «кулакі», «шпіёны», трэція — у запасе… Здавалася, калі ўрэшце, перад вайною, палі кіты, самыя небяспечныя «ворагі народа», ка-лі адзін на трон усеўся «самы верны ленінскі вучань і саратнік», павінны былі б запыніцца антычалавечыя жорны. Не. Усё роўна ў рай гоняць дубінай…
Прафесар узбуджана хадзіў туды-сюды, і лівень яго-ных слоў не заціхаў:
— Але
Прамоўца запыніўся, усміхнуўся:
— Зразумелі, што такое дыктатура? Ад імя рабочых і сялян над рабочымі і сялянамі?
Яны, Грыгарцэвічы і іншыя мужчыны, не адказалі. Ніхто, канечне, не мог нічога сказаць пэўнага, адроз-ніць, дзе тут праўда, а дзе балбатня.
— Можа, вы не верыце мне?
— Хто яго ведае… — заасцярожнічаў стары Грыгарцэвіч. — Вы многачаго бачылі, амы — мала…
— Ясна, пра гэта вы ніколі не прачытаеце ў нашых кнігах альбо газетах, пра гэта ў нас зусім іншая думка: у нас белае — чорнае, а чорнае — белае…
«Не баіцца, во як смела гаворыць… — падумаў Фран-цішак. — Хоць чаго баяцца? Ведае, што мы, вясковыя, усяго не запомнім, не перакажам. Ды і не будзем удаваць».
— Я многае ведаю… — неяк урачыста ўздыхнуў той. — Знутры, так сказаць… Вусаты ўтаптаў дык утаптаў усё! На вякі! Сам памрэ, але ўсё яго застанецца! Непарушнае! Бо яно выгаднае тым, хто выбіўся, падняўся ўверх па чалавечых касцях! Вось так, Франц Адамавіч. Невыпадкова вы са сваім пляменнікам тут… Вы паўтараеце лёс моцных гаспадароў перад калектывізацыяй у нас там. Так ужо заведзена з семнаццатага: ёсць разумны, талковы чалавек — ёсць праблема, няма яго — няма праблемы. Без вас будзе значна лягчэй усталёўваць новы лад.
— Які гэта? — запытаў Францішак.
— Калгасны. Калі трэба будзе ўсіх уроўніваць. Але своеасабліва. Не падымаць беднага, няўдалага да здольнага і багатага, а гэтага, апошняга, знішчыць альбо апусціць да першага. Ды вы ж, канечне, будзеце супраціўляцца.
— Што — будзе лепш з тымі, хто не ўмее гаспадарыць?!
— Не, не будзе, Франц Адамавіч. Але я не ведаю: чаму так не трэба ім гаспадар, майстра, смелы і глыбокі вучоны, творца — адным словам, асоба! Карацей, вы — БССР. Будуем Самі Сабе Рабства…
— Чорт тут яго разбярэ, — махнуў рукой Грыгарцэвіч. — Хіба нам да паліцікі? Наша паліціка — плуг, піла, каса…
— Наіўны і добры вы чалавек, Франц Адамавіч. На такіх, як вы, свет трымаецца, — пасміхнуўся чалавек у акулярах і белым шаліку. — Шкода мне вас. Вы калі і ўцалееце, то ў шмат чым, як гаварыў ужо, расчаруецеся… Але раю: не ўпірайцеся на допытах, прызнавайцеся і падпісвайце ўсё. Лепш будзе. Сюды вароты адчыняюцца шырока, адсюль — вузенька… Выпусціць вас — прызнаць сваю памылку. На гэта тут ніхто не ішоў і не пойдзе, іначай сам загрыміць… «Партня н органы не ошнбаются!» Святыя і непагрэшныя!
Праз некалькі дзён «207-га» зноў паклікалі на допыт.
Не было яго дзён пяць; усе ў камеры, асабліва кемны чалавек у акулярах і белым шаліку, рашылі: таго адправілі ў вобласць альбо ў сталіцу. Пра тое, што яго маглі адпусціць дадому, «няма і не можа быць гамонкі», як сказаў знаўца «савецкай юрыспрудэнцыі». Але стары вярнуўся — яго ўвалаклі пад рукі ў камеру, кінулі на дол, быццам куль саломы, два рослыя ахоўнікі.
Сцяпан разам з нізкарослікам (таму загадаў Прафесар) паднялі дзядзьку, паклалі на лаўку — той быў прытомны, але не адплюшчваў вачэй і стагнаў.