Жыцце і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча
Шрифт:
Мне хацелася самому зразумець, чаму і нашто, і таму на некаторыя лекцыі я не хадзіў, а замест таго сядзеў у публічнай бібліятэцы".
У гэтых радках — ключ да разумення аповесці.
Сапраўды, хаця ў першым празаічным творы Уладзіміра Караткевіча не названы ні Кіеў, ні Дняпро, ні Украіна, хаця месца дзеяння ў ім — мусіць, каб "наблізіць" яго да беларускага чытача — крыху закамуфлявана, кіеўскія, украінскія рэаліі праглядваюць скрозь камуфляж вельмі празрыста. У аповесці захавана і тапаграфія гэтага "вялікага горада", і тагачасная атмасфера Кіеўскага універсітэта. Так у Бялевічы, любімым студэнтамі выкладчыку, я з лёгкасцю пазнаў прафесара А. I. Бялецкага. А паляк Ян Уважны, хударлявы хлопец у акулярах, — гэта Фларыян Няўважны, сябар Караткевіча па Кіеўскім універсітэце, пра якога ўжо ішла гаворка. Пры жаданні можна было б устанавіць прататыпы
Гэта — сам аўтар!
Аповесць "У снягах драмае вясна" мае ў многім аўтабіяграфічны характар. — Як і Уладзіміру Караткевічу, Уладзіславу Берасневічу (звярніце ўвагу на сугучнасць у імёнах і прозвішчах!) у 1952 годзе было 22 гады. Як і сам пісьменнік, галоўны герой тады яшчэ не ведаў, што з яго атрымаецца — вучоны ("Шахматаў") ці паэт ("Петрарка"). Як і аўтар апопесці, Берасневіч не дужа хадзіў на лекцыі (асабліва сумныя), увесь час сядзеў у бібліятэках, думаў пра аспірантуру, а пасля сфабрыкаванай дэмагогамі справы паехаў настаўнічаць у вёску.
Праўда, ёсць і адрозненні ў біяграфіях, Берасневіч, да прыкладу, у час вайны быў сувязным у партызан, пасля — на камсамольскай рабоце ў Заходняй Беларусі, дзе двойчы ледзь не загінуў ад бандыцкай кулі. Караткевіч жа знаходзіўся ў вайну ў эвакуацыі. Але адрозненні ў лёсах пісьменніка і яго героя не дужа істотныя. Куды важлівей (як любіў гаварыць сам Караткевіч) унутранае, духоўная падабенства Уладзіслава Берасневіча і яго "прататыпа". Яднаюць іх усебаковая адоранасць, маральны максімалізм, здольнасць прымаць блізка да сэрца ўсё тое, што рабілася навокал, што складала сутнасць той, пераломнай эпохі. Уладзіслаў Берасневіч — багатая, цэльная, творчая натура. Ён піша вершы, дасканала разбіраецца ў класічнай музыцы, у айчынным і зарубежным жывапісе, ведае народныя песні і танцы, легенды і звычаі. Ён надзелены незвычайна вобразным мысленнем (прыгадаем карціны, якія яму хочацца намаляваць, каб праславіць "на ўвесь свет беларускае мастацтва" — так і бачыш тую зарослую папараццю і залітую сонечным святлом паляну, на якой б'юцца Ян Прыгожы і Балотны ўладар). Берасневічу ўласціва "стыхійнае разуменне прыгожага", якім вызначаўся і сам аўтар аповесці.
Тыя, хто ведаў Уладзіміра Караткевіча, згодзяцца са мной, што ён быў чалавекам незвычайна цікаўным да ўсяго, што дзеецца ў жыцці, у акаляючым свеце. Цікаўным да людзей, да прыроды, да гісторыі. Тое ж — і ў Берасневіча. Яму цікавыя сябры, настаўнікі, нават выпадковыя прахожыя. Ён здольны суперажываць, зразумець іншага чалавека, моцна пакахаць. Даверлівы і шчыры па натуры, ён часам прыхарошвае, ідэалізуе іншых (таго ж кар'ерыста Маркіча), за што потым яму даводзіцца жорстка расплачвацца. У Берасневічы спалучаецца цвярозы рэаліст-практык (прыгадаем, якія карысныя парады даваў ён у час суботніка на будучым стадыёне або як абнавіў ён побыт ў Вавуліцкім Млыне) і адначасна — акрылены марай рамантык. Ён цвёрда стаіць на зямлі і адначасна — увесь у будучыні, у прадчуванні і набліжэнні дваццаць першага стагоддзя, калі на Венеры, ачышчанай ад вуглекіслаты, будзе праведзена "першая сусветная нарада камуністычных паэтаў".
Уладзіслаў Берасневіч, гараджанін і сын гараджаніна, паказаны ў арганічнай, непарыўнай еднасці з прыродай. Як хораша чытаецца апісанне той месячнай марознай ночы, калі Берасневіч, спачатку непазнаны, вязе Алёнку на далёкую чыгуначную станцыю! Ці возьмем хаця б вось гэтыя радкі — з ліста, адпраўленнага з Залеска ў Кіеў, любай дзяўчыне: "Мы возьмем човен і поедзем уверх па цячэнні. Човен плыве, месяц вялізны, чырвоны, вада вячэрняя, ружова-блакітная, і такое ж неба. І здаецца, што човен плыве ў паветры, як казачны карабель.
А раніцою прачнешся ў сене: трава росная, хмызы гараць расою пад сонцам. Нейкі дзядзька ідзе з вобраццю лавіць каня, а балабон аддаецца недзе ў лугах, чысты, ясны, як звон той царквы, якая патанула калісьці ў Чырвоным возеры".
Пісалася гэта, калі мы пра экалогію, пра навакольнае асяроддзе яшчэ і не думалі, не гаварылі. Здавалася тады, што адведзенага нам прыродай хараства хопіць на стагоддзі. А Караткевіч, няхай і падсвядома, разумеў ужо: не хопіць, калі не ашчаджаць. Таму ў аповесці адчуваецца не толькі радасць ад адзінства з прыродай, але і затоеная трывога за яе лёс. За лёс кожнай траўкі, кожнай птушкі і нават экзатычнай афрыканскай змяі лаў.
Такая ж трывога,
І яшчэ адна вельмі істотная рыса прываблівае нас у галоўным героі аповесці. Уладзіслаў Берасневіч — чалавек дзейсны, сацыяльна актыўны. Праца дзеля іншых, дзеля грамадства — ці то на суботніку, ці то ў вясковым клубе — спараджае ў ім глыбокае, унутранае задавальненне, пачуццё выкананага абавязку. Берасневічу блізкая і дарагая родная Беларусь, яе мова, гісторыя, фальклор — і адначасова ён сапраўдны інтэнрацыяналіст, бо паважае "другія народы", ведае іх культурныя здабыткі. Ён адданы сваёй сацыялістычнай айчыне, нават у самыя цяжкія хвіліны не аддзяляе сябе ад камсамола. І таму ў адказ на дэмагагічныя абвінавачванні можа з поўным правам і адкрыта, нібы на споведзі, сказаць на студэнцкім сходзе: "І вы ведаеце мяне, вы ведаеце, я не зрабіў ніводнага ўчынку, які можна было б назваць варожым учынкам, учынкам чалавека, які ненавідзіць нашу рэчаіснасць. Маё жыццё чыстае перад камсамолам, перад дзяржавай. Калі я думаю, што ёсць у нас яшчэ цемрашалы, якія імкнуцца парушыць еднасць нашых народаў — я кажу гэта проста ў вочы і гэта не азначае, што я лічу цемрашаламі ўсіх. Калі я люблю сваю радзіму — гэта яшчэ не нацыяналізм. Я кажу адверта, што люблю".
Драматычны сход, на якім прагучалі працытаваныя словы, з'яўляецца ў аповесці кульмінацыяй усяго дзеяння. Ён істотна заважыў на лёсе галоўнага героя: яму давялося пакінуць універсітэт, адмовіцца ад аспірантуры. На доўгі час адцуралася ад яго нават Алёнка, натура тонкая і ўражлівая. Але Берасневіч свядома і мужна робіць свой выбар, ідзе на канфлікт з Маркічам і Холадавым. Мог пайсці на кампраміс, мог пакаяцца ва ўяўных грахах і, у выніку, атрымаць меншае пакаранне. Але такое не ў натуры Берасневіча. Маркічаўшчына здавалася яму небяспечным адступленнем ад ленінскіх прынцыпаў, якія для яго, як і для ягонага бацькі, свяшчэнныя. Таму ён і ідзе на подзвіг, не меншы, чым выратаванне Сяляўкі ад пэўнай смерці пад бетоннай плітой. Гэты подзвіг патрэбны не толькі Берасневічу, але і яго сябрам, бо адкрыў вочы на праўду, дазволіў ім, таму ж Сяляўку, духойна выпрастацца, скінуць з сябе цяжар "маркічаўшчыны". А калі мы прыгадаем, што тады яшчэ быў 1952 год, а "маркічаўшчына" — даволі распаўсюджанай з'явай (аналагічныя сходы перажыў Караткевіч, памятаюцца яны і мне па Беларускаму універсітэту), то становіцца зразумелай уся значнасць учынку Берасневіча. Ён пратэставаў супраць мёртвага дагматызму сталінскай "зімы", выступаў за веснавое абнаўленне грамадства.
І Берасневіч дачакаўся гэтага абнаўлення, прыняў яго арганічна і радасна, бо, як кажа Алёнка, "інстынктам, сумленным сэрцам прадбачыў гэта наперад".
Як і сам Караткевіч.
Аповесць "У снягах драмае вясна" — павучальная гісторыя адной маладосці, у якой праглядваецца лёс цэлага пакалення. Пакалення, што выступала тады за адзінства слова і справы, за шырокую галоснасць, супраць "забароненых" тэм і твораў (прыгадаем, як Берасневіч абараняе "рэакцыянера Дастаеўскага"). І ў гэтым — пазнавальнае і выхаваўчае значэнне аповесці, яе актуальнасць. Многія старонкі яе (асабліва пра важнасць маральных прынцыпаў, працоўнага выхавання, неабходнасць адрозніваць здаровую крытыку ад дэмагогіі, патрыятызм — ад нацыяналізму) нібы спецыяльна адрасаваны сённяшняй моладзі, наглядна вучаць яе таму, што жыццё развіваецца дыялектычна, праз адмаўленне адмаўлення. Вучаць аптымізму.