Змагарныя дарогi
Шрифт:
Хто-ж быў Вiтвiцкi? У нашай аповесьцi ён i выступае ўсяго адзiн раз, але варта зь iм блiжэй пазнаёмiцца хаця-б таму, што гэты вырадак пакiнуў крывавыя сьляды й папялiшчы па ўсёй Глыбоччыне. Доўга не забудуцца пра яго сяляне Глыбоцкае акругi як пра аднаго зь перадавых гiтлераўскiх катаў-нелюдзяў.
Пасьля сьмерцi будаўнiка Вэрсальскае Польшчы маршала Пiлсудзкага ў 1935 годзе польскiя акупанты Заходняе Беларусi наважылiся замацаваць памяць "дарагога маршалка" на Вiленшчыне пабудовай на казённы кошт сотнi пачатковых школаў, параськiданых па ўсiм Вiленскiм ваяводзтве. Адна такая сямiкласная школа iмя Пiлсудзкага - двухпавярховы шэры цагляны будынак - вырасла й на станцыi Каралеўшчына. Пад школу быў адведзены вялiкi пляц, навокал абгароджаны плотам. З заходняга боку, крокаў на пяцьдзесят воддаль ад школы, вырасла
Вiктар Караткевiч i Сымон Спарыш пачалi наведваць новую школу ад пятае клясы. Апрача шматлiкiх дзяцей мясцовых польскiх ураднiкаў, чыгуначнiкаў, асаднiкаў i панкоў, што вучылiся тут, амаль палова дзяцей былi беларусы з навакольных вёсак. I ў гэтай школе Сымону й Вiктару першы раз давялося сустрэцца з Вiтвiцкiм. Як школьнiкi сустракаюцца з вартаўнiком? Проста бачаць яго дый часамi ўцякаюць ад яго, калi ўлезуць, дзе забаронена, а той выганяе. Так i нашы два гэроi ведалi Вiтвiцкага адно з выгляду. Фiзiяномiяй сваёй ён належаў да людзей, пабачыўшы якiх, не забудзецеся нiколi. Перадусiм - нос. Што гэта за нос! Гарбаты й даўгi, як сланоў хобат, тырчаў ён далёка наперад на вузкiм твары й плоскай галаве. Блiзенька носу з двух бакоў сядзела пара зялёна-рудых вачэй. Доўгiя хвалiстыя валасы ападалi аж на шыю. Трэба прыгадаць i густа зморшчаны, ня зусiм нiзкi лоб ды асаблiва-ж вусны: рот быў вузкi, а вусны таўстыя. Калi Вiтвiцкi гаварыў, то здавалася вам, што голас дзесь выходзiць з даўгога гарбатага носу-хобата, а таўстыя кароткiя вусны вось так адно для гульнi неяк дзiўна скручваюцца ў трубку, каб не пахвалiцца, што за iм разьмясьцiлiся падобныя да конскiх iклы й калаваты, быццам маленькае палена, язык.
Асаблiва Сымон цiкавiўся тым носам-хобатам. Бывала, iдучы зь верхняга паверху на двор на перапынак, здалёк заўважыць Вiтвiцкага каля знадворных дзьвярэй i вялiкага вакна. Той звычайна пабрыньквае ў правай руцэ вялiкiм званком, прыглядаецца, як вучнi выходзяць на двор. Сымон, бывала, зойдзе збоку ды так угледзiцца ў нос-хобат, што нарэшце й сам вартаўнiк заўважыць ды, жартуючы, сыкне на хлапца, каб напалохаць. Гаварыў Вiтвiцкi хутка, адрывiста й неяк зусiм не так, як мясцовыя палякi. Здавалася, што польскiя словы вымаўляе зь вялiкай цяжкасьцю.
Вiтвiцкi ажанiўся зь беларускай дзяўчынай зь недалёкiх Мiхалёў, дзяцей ня меў i, пэўна-ж, сядзеў-бы й працаваў пры школе яшчэ доўгi час, калi-б ня прыход бальшавiкоў. Раптоўна Вiтвiцкi прапаў. Гаварылi людзi навокал, што быццам трапiў у вязьнiцу ў Бярэзьвечах, дзе ў былым кляштары над возерам бальшавiкi трымалi сотнi людзей. Гаварылi ўсяк, але напэўна нiхто ня ведаў. Дый хто там надта цiкавiўся былым школьным вартаўнiком. Пагутарылi й хутка змоўклi.
Адно з прыходам гiтлераўскiх акупантаў выявiлася, што Вiтвiцкi сапраўды сядзеў у Бярэзьвецкай вязьнiцы, што за польскiм часам працаваў на карысьць нямецкае разьведкi й што быў зьвернуты ў Нямеччыну бальшавiкамi пад час вымены людзей, якая адбылася ў 1940 годзе мiж Масквою й Бэрлiнам, калi Сталiн i Гiтлер былi добрымi хаўрусьнiкамi. Калi ў 1941 годзе былы шпiён Вiтвiцкi зьявiўся ў Глыбокiм, дык шмат хто пэўна не пазнаў-бы колiшняга школьнага вартаўнiка з Каралеўшчыны, калi-б не тая сталая прыкмета - нос-хобат. Гэтым разам i дэкарацыя была iншая. Цяпер Вiтвiцкi ўжо прыехаў сюды гаспадарыць. Гэты былы вартаўнiк заняў пачэснае месца нямецкага школьнага шэфа й iнспэктара на Глыбоцкую акругу. Якiм прыхiльнiкам беларусаў быў Вiтвiцкi, няхай сьведчыць хаця-б адзiн першакласнае вагi ў школьных справах факт, што на беларускага акруговага школьнага iнспектара ён трымаў ведамага няпрыяцеля беларусаў маскаля Субботiна, якi навет на школьных вучнёўскiх пасьведках падпiсваў сваё прозвiшча з падвойным "б" i "т".
Было-б яшчэ паўбяды, каб былы шпiён Вiтвiцкi абмежаваўся адно школьнымi справамi ў акрузе. Адылi ўлада ягоная, як i ўсiх гiтлераўцаў-акупантаў, была неабмежаваная. Школьны шэф, на вялiкае няшчасьце загнаных у гэтто жыдоў i беларускага насельнiцтва Глыбоччыны, выкарыстоўваў тую ўладу поўнасьцю.
Кожны жыд з гэтто, калi iшоў вулiцаю ў калёне на працу ды здалёк заўважыў немца, мусiў здымаць шапку й кланяцца. Шматлiкiя немцы, асаблiва мясцовыя працаўнiкi цывiльнай улады, ня бралi таго на ўвагу. Iнакш было зь Вiтвiцкiм. Баранi Божа, пападзiся яму пад руку жыд, што iшоў па ходнiку, замест па бруку, або што ня ськiнуў перад iм шапкi - застрэлiць на месцы. I колькi-ж было такiх выпадкаў. Ведалi ў Глыбокiм яго ўсе жыды й баялiся як агню. Добра было, калi Вiтвiцкi iшоў па вулiцы ў ярка-зялёным мундзiры цывiльнага ўраднiка. Тады жыд мог убачыць яго здалёк i ў пару дрыжачай спрацаванай рукой ськiнуць шапку. Бяда, што ён часьценька хадзiў у цывiльнай вопратцы. Казалi некаторыя, якiя ведалi гэтага вырадка блiжэй, што рабiў ён гэта наўмысьля. Iдучы апранутым у цывiльнае, Вiтвiцкi заўсёды трымаў у кiшэнi напагатове "люгэр". Сустрэўшы калёну жыдоў на вулiцы ды заўважыўшы, што некаторыя ня ўсьпелi яму пакланiцца, ня мiне яе, каб не пакiнуць на бруку пару трупаў.
Зь мясцовых гарадзкiх польскiх басякоў усякае масьцi арганiзаваў Вiтвiцкi адзьдзел, што трымаў варту каля будынку нямецкага камiсарыяту ў Глыбокiм. Было iх звыш сарака. Усе выводзiлiся з гарадзкое польскае басоты, гатовай на ўсё за адпаведную заплату. Чаму-ж з польскiх басякоў?
– спытаў-бы нехта. Хiба-ж ня было ў горадзе цi навокал ахвотных хлапцоў зь беларускае моладзi?
Усё гэта сталася не прыпадкова. Немцы, згодна зьверху накiнутага пляну цi iнструкцыяў, паслугоўвалiся адкiдкамi грамадзтва зь ненавiснай беларускаму насельнiцтву польскай басоты. Яны ведалi, што тая здольная была на ўсе брудныя справы. Дый патрэбная-ж была немцам нязгода й грызьня мiж мясцовым беларускiм i малымi рэшткамi польскага насельнiцтва. У агульны нямецкi плян, дзеля таго, уваходзiла польская басота, сюды- ж пэўна належаў i маскаль iнспэктар Субботiн; бабскiя брыгады прастытутак-полек, што, быццам тыя мухi гной, абселi акруговы камiсарыят, нямецкую жандармерыю, СД i паасобных, важных у адмiнiстрацыi немцаў; палякi ў чорнай палiцыi й iншыя.
Вiтвiцкi з бандай польскай басоты хутка даўся ў знакi беларусам навокал Глыбокага, асаблiва ўздоўж чыгункi Полацак - Маладэчна. Ён здабыў сабе пару пакiнутых бальшавiкамi транспартных аўтамабiляў, прыдбаў чэскую зброю й часьценька выязджаў на паляваньне. Ясна, не называў таго паляваньнем, а рэйдамi супраць чырвоных партызанаў. Бяда ў тым, што нi камандзер, нi адзьдзел басякоў нiчым ня выявiлiся як змагары супраць бальшавiцкiх групаў. Затое колькi-ж яны папалiлi й абрабавалi вёсак уздоўж успомненай чыгункi, дый цi толькi каля яе!
Выедуць, бывала, на тыдзень цi два. Дзесь знойдуць на чыгунцы мiну. Значыцца, трэба-ж знайсьцi й вiнаватых. Дзе яны там будуць ганяцца за сапраўднымi злачынцамi! Лягчэй спалiць суседнюю адну цi другую вёску. Так i глядзiш, як абкружаць яе, пазганяюць у пуню ўсiх малых, старых бацькоў i матак ды ўсiх жыўцом спаляць. Пазьдзекаваўшыся ўволю над маладымi дзяўчатамi, аддадуць iх пасьля разам з хлапцамi ў адпаведнае месца й рукi, каб накiраваць на нявольнiцкую працу ў Нямеччыну. Такiя оргii, дзе цякла самагонка й кроў, адны гарэлi жыўцом, а iншыя былi гвалчанымi, Вiтвiцкi надта-ж любiў. Пасядзеўшы ў Глыбокiм пару месяцаў пры "школьных справах", былы вартаўнiк выяжджаў са сваёй групай на правiнцыю, каб пiць, душыць, забiваць, гвалцiць, палiць. "Ваякi" не адставалi ад камандзера. Выезды былi даволi пэрыядычныя.
Пра зьдзекi Вiтвiцкага над беларускiм жыхарствам Глыбоччыны можна было-б, сабраўшы тысячы фактаў i праслухаўшы сьведкаў, напiсаць вялiкую асобную працу. Гэта ня ёсьць наша мэта. У няслаўных шэрагах гiтлераўскiх катаў нашай акрываўленай Бацькаўшчыны Вiтвiцкi заняў адно зь перадавых месцаў. Мы толькi коратка абмежавалiся ўспамiнам пра Вiтвiцкага таму, што тэма гэта разьмiнаецца з нашым асноўным апавяданьнем, i хацелi чытача хоць збольшага пазнаёмiць з аблiччам чалавека, якога мы пакiнулi ў таварыстве васьмi канюхоў на дарозе з Гальфiнгэна ў вёску Гаймсбрун, дзе чакаюць iх два францускiя танкi й пара кулямётчыкаў на касьцельнай званiцы. Дык i вернемся цяпер да iх.
VI
Маленькая група пакiнула Гальфiнгэн ранiцою каля гадзiны дзевятай. Iмжыў дробненькi дожджык, вецер хутка гнаў хмары й гнуў абголеныя ўжо восеньню дрэвы. Дарога ў Гаймсбрун была пустая.
На самым перадзе малой баёвой групы, што павольна йшла дарогай, тырчаў хобат-нос Вiтвiцкага. Побач дрыпалi два жаўнеры з панцырфаўстамi на плячох. Наступным iшоў кулямётчык, амунiцыйныя, а ў самым хвасьце, неахвотна стаўляючы ногi, цягнулiся Вiктар з Сымонам. На плячох несьлi стрэльбы, якiя празывалi "качэргамi".