Шрифт:
Кузьма Чорны
Па дарозе
I
Зямля - як размах чалавечай радасцi - шырокая, бяскрайняя, здольная будзiць вялiкiя iмкненнi пачуццяў i думак. Адчуваецца яна цвёрдасцю пад нагамi i вострым пахам сваiм ад вiльгацi летняй ночы.
Цяжкiя хмары нiзка валакуцца над ёю i прабуюць сеяць на яе цёплую iмглу, а пасля адпоўзваюць на далёкую мяжу неба i поля i варушацца там дзiвоснымi абрысамi ў густой сваёй чарнаце.
Канца-краю зямлi не вiдаць, таксама, як i неба над ёю. Зямля - як чорная прастора, прыцiснутая хмарамi i маўклiвая ад iх. У цеменi палёў прытаiлiся цiхiя вёскi i слухаюць: з
На зямлi дарога, як само жыццё: вiдна толькi каля ног, але ж i заве-зазывае яна ўдаль. Усё едзеш i едзеш па ёй, i з кожным крокам яна ўсё новая праходзiць пад нагамi, i здаецца, што наперадзе там, за нечым няясным, дзiвосным i далёкiм, будзе нешта надзвычайнае, а тым часам - там кусты ды поле.
I ўяўляецца, што гэта хмары ўсё больш пачынаюць збiрацца там, куды iдзе дарога, што iх ужо там многа, усё там чарней, як усюды, i няма туды ходу. А як дабярэшся туды - зямля там родная, шырока-вольная, хмары адпаўзлi наперад, i зноў можна iсцi з радасцю ў бяскрайнiх прасторах.
Вiльготная зямля глуха аддае стукам пад калёсамi i капытамi коней, са стукам мяшаюцца дробныя званы жалеза цi бляхi вазоў, i яшчэ галасы людской гаворкi ды крыкi на коней, як зыкi кропель вады з дзiравага вядра ў цiхую ноч пры студнi.
Едуць фурманкi па цёмнай дарозе; ззаду следам навiсае вялiкая ноч, наперадзе паўзе яна, як бы хiтра паманьваецца.
Нi зямлi, нi неба не вiдаць.
На пярэднiм возе ехаў Алесь Мяльгун - шырокi ў плячах i высокi хлапец. Гэта яго голас мацней за ўсё чуўся, калi ён падганяў свайго каня. З заднiх фурманак яго постаць вырысоўвалася шырокаю цёмнаю лапiнаю, i голас выяўляў многа гордасцi сабой, усiм тым, што i як ён робiць.
I яшчэ дзяўчына сядзела з iм.
На другой фурманцы ехаў Павал Грыбок - хлапец з танклявым хрыплым голасам. Ён часцей за Алеся Мельгуна гукаў на свайго худога конiка, каб той не аставаўся ад сытага пярэдняга каня. У голасе яго адчувалася наiўна-сталая ўпэўненасць, што, вось, раблю я так, як i ўсе, разам з усiмi я еду, хоць зусiм яшчэ малады, яшчэ нават з падлеткаў не выйшаў, а так, як i iншыя, сталы гаспадар.
З свайго воза Павал Грыбок добра бачыў, як Алесь Мяльгун часта прытульваў да сябе дзяўчыну i чуў, як яны пацiху гаварылi.
З задняй фурманкi насмешна далятаў да Паўла грубы i зычны, як брэх здаровага сабакi, голас Сёмкi Цераховiча:
– Павал, паглядзi, як галубкi буркуюць.
Павал нiчога не адказаў, бо было яму неяк нялоўка перад Сёмкам, - цi то неглыбокая злосць, што ён варушыць у iм мiнулае. З'яўлялiся ў яго толькi чыстыя, як вада, i павольныя думкi аб гэтым.
Тады былi нудныя зiмовыя днi i ночы. Хаты, як трухлявыя грыбы, хавалiся ў сыпучым мёрзлым снягу, дымiлi ўгору дымам з камiноў i баязлiва блiшчалi на халодным сонцы маленькiмi акенцамi.
Людзi хадзiлi ўшушканымi ў лахманы - абы трохi больш чаго ўздзець на сябе ды ўгрэцца.
Вечарамi хаты прабавалi гульнуць цiха просценькiмi дзявочымi песнямi за пражай, хлопцы жартаўлiва не давалi нi спяваць, нi прасцi.
Насця, як вугаль, чорная, маленькая нейкая, i гэтакая любая, i, разам з тым, можа ад гэтага такая далёкая, што яму, Паўлу Грыбку, худому, вастраносаму, з бародаўкамi на непрыгожым твары, не было смеласцi падысцi да яе i гаварыць з ёю так, як гаварылi ўсе iншыя. Толькi раз, у цёмных сенях, як iшлi дадому, схвацiў ён яе раптам за руку, ды так i дайшлi да яе хаты цераз усю вулiцу.
"Можа гэта яна тады - от, абы пацвялiцца", - думае цяпер Павал. А тады былi спатканнi на цёмнай ад зiмовай ночы вулiцы, заваленай снегам. Была яшчэ тады вельмi ж вялiкая нуда, што з гэтага не можа нiчога выйсцi, бо гэта ж у яго нiчога няма, зусiм голы двор ды пустая хата, дый сам ён, як гнiлы грыб, часта хварэе. Але былi спатканнi вельмi доўга, i Насця была такая ж блiзкая, як i далёкая.
Вясною дык пачалi ўсе гаварыць пра гэта, i тады ж Насця пачала хадзiць з Алесем Мельгуном. Паўлу не хацелася тады жыць, а пасля пачало праходзiць гэта ў яго, i ўжо цяпер толькi злосць на шчаслiвага Алеся Мельгуна, крыўда на тое, што сам ён ва ўсiм мiзэрны такi, што нават, калi што i было, як у добрых людзей, дык i то цяпер тыя ж самыя людзi праходу не даюць.
– Но!
– гукае Павал на каня ў адказ на насмешныя словы Сёмкi Цераховiча з задняга воза; i гэта ў яго выходзiць па-балагольску:
– Ё, ё...
Ззаду з Сёмкам Цераховiчам едзе стары Тодар Дрозд - хiтры i самаўпэўнены. I яны пачынаюць удвух гаварыць мiж сабою.
"Мусiць, нарочна гэта яны так моцна, каб чуў я", - думае сярдзiта Павал i слухае:
– Бач, падла, едзе сабе з Алесем, усё роўна як з гаспадаром, а гэты Грыбок трухлявы ззаду аж млее, мусiць, бачачы. Куды яму, смаркачу, яшчэ было зачэпвацца з ёю, а яна чорт яе ведае нашто яго за нос цэлую зiму вадзiла. Цяпер ён аж кашляць пачаў з нуды.
Павал пазнае голас Сёмкi, i яму ўяўляецца яго сытая гадкая постаць, шырокi твар, увесь у вуграх, i здаровыя валасатыя кулакi. Паўлу хочацца саскочыць са свайго воза, схвацiць дзе-небудзь на дарозе камень ды даць iм з размаху ў голаў Сёмку, каб таму аж чэрап трэснуў. А пасля яшчэ большая нянавiсць да Тодара Дразда, калi той пачынае гаварыць:
– Яго, значыць, бацька многа грашыў на сваiм жыццi, вельмi ж баб многа мяняў, як у смалакурнi служыў, ды яшчэ хварэў чорт ведае чым, дык ад гэтага i Павал выйшаў гэтакi нядошлы, як гнiлы. А яшчэ рызыкуе, будучы гэтакiм смаркачом.
– Бач, бач, - радасна раптам перабiвае сам сябе Тодар, - дальбог жа вунь, лiха яму, прыцiснуў, здаецца, да сябе, ды як галубiць... Эй, ты там, Алесь, асцярожна, а ты, Павал, чаму не глядзiш?!
Павал углядаецца наперад i бачыць, як чорная постаць Насцi, няясная ўночы, як голас хворага дзiцяцi, злiлася з постаццю Алеся, а пасля, як закрычалi ззаду, яна адсоўваецца ад яго - усё такая ж далёкая i зноў усё любая.
I такая глыбiня крыўды, злосцi i жадання паскардзiцца некаму з'яўляецца ў Паўла, што хочацца пакiнуць гэтыя цёмныя вазы, гэтых людзей, з якiмi давялося ж то неяк разам з'ехацца, калi выязджалi з вёскi ў горад. Хочацца Паўлу пайсцi цёмным полем да таго месца, дзе за чорнымi дзiвоснымi абрысамi нечага начнога з'яўляецца маленькая ясная лапiнка, - гэта месяц, мусiць, спрабуе выбiцца з-за хмар. Робiцца там трохi святлей, вызначаюцца трохi шырокiя далi, завуць яны да сябе сваiм размахам i воляй, i там як бы няма нiкога такога злога, гадкага.