Вялiкае сэрца
Шрифт:
– Паглядзi, вулiцаю iдзе чалавек i з iм салдат. Каб стары Пфайфель не памёр, я падумаў бы, што гэта ён.
– А хто такi Пфайфель?
– запытала Марыля.
– А па той бок рэчкi пры самым мястэчку быў у старыя часы маёнтак пана Гальцовiча, i правiў усiм маёнткам наняты немец Пфайфель. Гальцовiч пасля злавiў яго на тым, што ён цягнуў у сваю кiшэню з маёнтка больш, чым аддаваў самому Гальцовiчу, i прагнаў яго, i той паехаў назад у сваю Нямеччыну, а пасля прыехаў да другога пана, па той бок шашы, i перад самаю той вайной памёр. А гэты, што iшоў цяпер вулiцай, кропля ў кроплю - той.
Праз некалькi дзён усiх галаскоўцаў i местачкоўцаў сагналi разам, i той, падобны на Пфайфеля, сказаў перад людзьмi прамову:
– Я прыехаў на гэтую зямлю, якую некалi мой бацька даводзiў да ладу. Ён, нябожчык, многа сiл аддаў гэтай зямлi. Ратунак гэтай зямлi ў нямецкай культуры i арганiзаванасцi. Даўней паны, а пасля бальшавiкi тут не ўмелi гаспадарыць. Я навучу вас культурнай працы на зямлi.
Так галаскоўцы дазналiся, што гэта прыехаў да iх уладаць тым даўнейшым маёнткам сын таго Пфайфеля. Ён асталяваўся жыць на краю
– Кругом тут з'яўляюцца партызаны, i трэба хутчэй прыбраць дуб з вока.
– А як жа яго так скора зняць?
– абазваўся перапалоханы Пфайфель.
– Я распараджуся, - сказаў камендант.
Выконваючы яго новы загад, назаўтра зранку пацяглiся ў агарод Пархвена Катлубовiча галаскоўцы i местачкоўцы. Кожны нёс бярэмя дроў. Пры дубе наклалi дроў у сажань вышынi i падпалiлi. За гадзiны дзве дровы згарэлi, дуб знiзу абсмалiўся, i агонь патух. Пасля абеду Пфайфель зiрнуў праз бiнокль i ўбачыў дуб. Ён закалацiўся ад незразумелай яму самому трывогi i пабег да каменданта. Той, як мог, давёў яго да спакою, але ненадоўга. Як толькi пачало змяркацца, Пфайфелю пачало здавацца, што дуб з Галаскоў прысунуўся да самага мястэчка i ўжо зусiм блiзка стаiць каля дома. Пфайфель доўга не мог заснуць у тую ноч i сонны i злосны пайшоў на ранiцы да каменданта i зрабiў яму заўвагу, што гаспадар дуба недзе знiк з дома i нiхто яго не шукае, а дуб стаiць сабе, як i стаяў. Пасля ён нават сказаў штосьцi каменданту аб сваiх нейкiх адмысловых паўнамоцтвах. Камендант нiчога не адказаў i толькi ткнуў пальцам кудысьцi за дом на дарогу, дзе ехаў цэлы абоз з дрывамi. Пфайфель здагадаўся i з двума салдатамi-iнвалiдамi пайшоў у Галаскi глядзець. Там ён застаў на Пархвенавым агародзе вялiкi гармiдар. Гiтлераўскi салдат крычаў на людзей, а яны цэлыя шуркi дроў укладвалi пад дубам. Пфайфель не вытрымаў i сам пайшоў падпальваць. Ён запалiў укладзеную ў дровы кудзелю i рушыў назад у мястэчка. На ўваходзе ў вулiцу ён прыпынiўся i азiрнуўся. Дым i агонь вельмi выразна вiдзён быў яму адгэтуль. У каменданта ён узяў новага салдата i зноў пайшоў туды.
Дуб стаяў, здушаны вогненнымi сцiртамi дроў. Цэлыя бярвеннi гарэлi пад iм. Людзей ужо не было. Толькi адна нейкая жанчына ў кароткай ватовай вопратцы стаяла, узлёгшы локцямi на загарадзь. Яна была высокая i нейк дзiўна паглядзела на яго, калi ён з'явiўся.
– Што глядзiш?
– запытаў ён па-расейску.
Яна не адказала i пайшла ў хату напроцi агарода. Яго быццам укалола яе маўклiвасць, i ён пайшоў назад: за гэты дзень ён ужо даволi нахадзiўся, i лiшняя турбацыя не ўваходзiла ў яго планы. Да абеду яму яшчэ трэба было пагалiцца i абдумаць сёе-тое на далейшае, а пасля - абед, i якраз у той дзень са смажанымi трусамi, а трусiнага мяса ён ужо не спрабаваў дзён тры, а гэта парушала яго планы ў гэтай краiне, распрацаваныя iм да канца вайны. Так ён з лёгкiм сэрцам забыўся пра маўклiвую жанчыну. Але яна не магла забыцца на яго. Ноч прыйшла пасля таго дня шумная, з ветрам i дажджом, у полi гуло i ў прырэчных зараснiках трашчала голле. Нiколi раней так моцна жанчына не адчувала сваю адзiноту, як цяпер, - быццам бы толькi цяпер дайшло да яе свядомасцi, што страчана навек самае важнае i дарагое: i застрэленае дзiця, i муж, i стары бацька, i тыя гады, якiя трэба яшчэ пражыць, i гады, што пражылiся, - i нiчога як i не было, i нiчога як i не будзе. На свiтаннi ёй здалося, што бацька прайшоў каля вокнаў. Яна выйшла на панадворак, i нiкога там не было. Дзень пачынаўся мокры. Скрозь стаяла вада i са стрэх капала. Дуб стаяў на агародзе над асмалкамi, вуголлем i попелам, сам увесь апалены i з далёка працягненай нiжняй тоўстай галiнай. А верх яго такi ж самы, як i быў, але знiзу дробнае голле патлела. Цяпер ён ужо не закрые сабой шашы i хмызняку ад Пфайфелевых i салдацкiх воч. Марыля ледзьве перабыла той дзень. Усё, што ўжо з часам уцiхамiрылася, зноў паўстала перад ёю, як з магiлы. Так прыйшла ноч. Зноў доўгая, i зноў з дажджом i ветрам. Ужо даўно спяваў певень у прыгрэбцы, i свiтанне цадзiлася паволi. У смутку i горы яна выйшла з хаты i кiнула позiркам на мястэчка. Там, як мурашка малы, вiдзён быў здалёк нямецкi салдат на варце.
– Ты мне свет завязаў, - заплакала яна, адварочваючыся.
Тут яна ўбачыла, што палiцэйскi залез на верх дуба.
– Куды ты палез, хамула!
– крыкнула яна.
– А мне загадалi абцерабiць дуб: колькi яго нi палiлi, усё роўна закрывае дарогу. От бо ўдаўся, i агонь яго не бярэ!
Праз гадзiну дуб стаяў без верхняга голля. Марыля ўвесь той дзень выходзiла глядзець, як стаiць далёка постаць нямецкага салдата. I так было кожны дзень. Нарэшце яна пачала думаць, што далей так не вытрымае, што ўсё гэтае невядомае чаканне скончыцца вялiкай бядой, мусiць, нейкай страшнай хваробай. Яна пачала баяцца сваёй адзiноты, i ночы ёй сталi пакутай. А вартавы немец усё стаяў на тым жа месцы. Так i вясна пачала ўбiрацца ў сiлу. Аднойчы Марыля захацела ўспомнiць мiнулыя маладыя дзявочыя гады i прайшла босая сваiм дваром па халоднай i яшчэ мокрай зямлi. Так яна хадзiла калiсьцi, але тады быў пры ёй бацька. А цяпер яна адна. I вось яна ўсвядомiла сваю адзiноту i падумала, што ёй трэба сысцi зусiм адгэтуль, можа нават i назаўсёды. Можа ёй трэба пашукаць бацькi. Счакаўшы дзён два, яна пачала збiрацца ў невядомую дарогу: сядзела ў куце i плакала. Тады якраз прыйшлi па яе. Усе галаскоўскiя жанчыны стаялi ўжо на вулiцы цесным натоўпам. Паставiлi ўсiх пры сцяне, i доўга адзiн з палiцаяў тлумачыў, што ўсiм трэба iсцi ў новую сялiбу да Пфайфеля i вычысцiць яму стары панскi сад i ўскапаць у агародзе грады пад пасадку гароднiны. I выйшла так, што Марыля з дня ў дзень працавала ў Пфайфеля - то ў агародзе, то ў садзе. Яна не адпрошвалася ад работы, як усе: агарод пры бацькавай хаце ў яе пуставаў, ёй нi разу не прыйшло ў галаву рабiць што-небудзь каля дому. Тупы смутак увесь час ныў у яе душы.
Палiцай, што ганяў жанчын на работу да Пфайфеля, ужо добра ведаў гэтую жанчыну, яна не адрываецца ад працы i ўсё маўчыць. Раз i сам Пфайфель накiраваў на яе пiльную ўвагу. У той дзень многа жанчын i некалькi старых галаскоўскiх мужчын працавалi ў яго садзе, i ён з веранды ўбачыў i пазнаў тую самую жанчыну, што калiсьцi маўчала, гледзячы на абсмалены дуб у агародзе. У добрым настроi цяпер ён лёгкiмi крокамi падышоў да яе i захацеў з ёю пагаварыць.
– Што ты ўсё маўчыш?
– сказаў ён.
– Ну, не маўчы! Муж у цябе ёсць?
– Ёсць.
– I дзецi?
– Сын. Чатыры гады яму. I муж, i сын, i стары бацька, i мужаў дом у мястэчку, i хата бацькава ў Галасках, i я сама як хачу, так i жыву з мужам, з сынам, з бацькам.
Тут яна махнула рыдлёўкай i адным ударам раскроiла яму чэрап. Ён упаў разам з акрываўленай рыдлёўкай на леташняе непрыбранае прэлае лiсце, доўгi i тонкi, не паспеўшы пагаварыць з невядомай яму жанчынай, асвойванне душы якой ён увёў у свае планы разам з аднаўленнем гэтай старой панскай сялiбы i з будаваннем новай трусiнай фермы.
Ужо i сонца рушыла ў поўдзень, а ён ляжаў нечапаны нiкiм, i на стале ў яго ляжала недапiсанае пiсьмо ў Германiю, дзе ён паведамляў свайму швагру, што аднаўленне сялiбы падыходзiць да канца i што патрэбен прыезд яшчэ двух новых гаспадароў. Пiсьмо было перарвана на тым месцы, дзе ён угаварваў швагра хутчэй закончыць у родным горадзе свае справы i прыязджаць сюды.
Марыля падышла да жанок i сказала:
– Унь там ляжыць спруцянелы Пфайфель. Я яго забiла.
Жанкi анямелi. Марыля пайшла сцежкаю ў поле.
– Куды?
– загарадзiў ёй дарогу палiцэйскi.
– Браток, ты ж местачковы, хамула ты дурны, ты ж мяне змалку ведаеш, пусцi.
– Iдзi назад, - загадаў ён, - раз я служу, то я павiнен.
Яна пайшла назад i сказала жанкам:
– Палiцэйскi не пускае.
I гэта ўзварушыла ўсiх, з рыдлёўкамi, граблямi i вiламi ўсе пабеглi ў палявую сцежку, палiцыянт стрэлiў у паветра, адна з жанчын пхнула яго ў грудзi, ён упаў, i ўсе беглi цераз яго. Праз колькi хвiлiн усё тут апусцела. Некалькi дзён i Галаскi пуставалi, i толькi пасля то той, то сёй з'яўляўся дадому. Пайшлi тыдзень за тыднем, i хата Пархвена Катлубовiча стаяла пустая. Сенечныя дзверы былi адчынены, адно акно ад двара аставалася таксама адчыненае i ўдзень i ўночы, i праз колькi дзён вецер з дажджом вырваў гэтую фортку i пабiў шкло. Запуставала i старая панская сялiба на краi мястэчка.
Ужо час падыходзiў да пачатку лета. Яшчэ не змяркалася, як Пархвен увайшоў у свой двор з паплавоў. Над Галаскамi вiсла вялiкая цiшыня. Пархвен як сам не свой патупаў па двары, зазiрнуў ва ўсе куткi, увайшоў у хату, заўважыў вырванае акно i, сумеўшыся, пастаяў перад iм. На зямлi было ўжо змрочна, але неба яшчэ было яснае. Раптоўнае хваляванне зварухнула Пархвенаў твар. Ён шпарка падышоў да вулiчнага акна i зiрнуў туды, дзе па той бок вулiцы, на агародзе, сонца павiнна было ўжо быць на вяршалiне дуба. I раптам ён уздрыгануўся: ён убачыў у небе чорны высокi ствол без голля, i толькi адна тоўстая i таксама чорная галiна знiзу зелянелася густымi новымi парасткамi. А сонца ляжала дзесьцi не тут, а далей, за далёкай шашою ў полi. Гэта быў нiколi раней, з самых малых дзён, не знаны iм свет, i нiчога таго, што было ў яго праз усё жыццё, ужо не было тут. Усё было чужой рукой вырвана i знявечана. Яшчэ не было ў яго такога вялiкага смутку нават тады, калi ён пакiдаў родную хату.