Дарц
Шрифт:
Кхекхий, цIокарчий, тIаргIий бухкучу мoгIape йигна, шен ворда сацийра Тасухас.
Ворданара охьа а воьссина, цу чуьра схьаэцна шен чамда лаьтта а хIоттийна, Тасухин куьг лаьцна, цунна даггара баркалла элира некъахочо. ТIаккха, коьртара картуз дIа а йаьккхина, кисанара схьадаьккхина йовлакх тиллачу коьртах а, йуьхьах а хьаькхна, гондIа бIаьрг туьйхира цо. Уггар хьалха цунна гира базаран майданна тIехула айаделла лаьтта йеттинчу кибарчигех дина доккха цIа. Шуьйрачу неIаран а, шина коран а тIехуле дIалоцуш тоьхначу сийна басар хьаькхначу анна тIехь Iaьpжачу элпашца доккха йаздина дара: «Товары купца Носова». И цIа а, и туька а, йа xIapa базар а йацара ткъе ворхI шо хьалха, xIapa некъахо кхузара дIавоьдуш.
Шен чамда кара а лаьцна, базар йукъа велира некъахо. Вевзарг гape догдохуш, лерина нехан йаххьашка а хьоьжуш, базархула масех гуо баьккхира цо. Цунна бевзарш хила а тарлора кхузахь, амма оцу ткъе ворхI шарахь церан йуьхь-сибат цадовззал хийцаделла хир дара. Вевзарг карорах дог а диллина, зударийн базар йолчу а вахана, цхьаьнгара эцна нехчин межарг, газета йукъахьарчийна, кисана а таIийна, йуьстахвелира иза.
Хулхулон тогIи чу боьдучу новкъа цхьа-ши бIе гIулч охьа а вахана, аьтту aгIop дIахьаьвзина, стоммачу, лекхачу, бурсанечу попа кIел хаза тодинчу шовданна гергахьо сецира.
Попан зоьрталчу орамашна бухара схьадуьйлу шовда тодинера, стеган локхаллин барамехь тIулган экъанех кхаа aгIop пен а боьттина, тIехула герагийн жима тхов а тиллина. Пенна йуккъе йоьллинчу аьчган биргIи чухула комаьрша схьадогIучу сирлачу хи кIел гIели диллина цIестан кIудал а хIоттийна лаьттара йалхитта-вуьрхIитта шо хенара шега хьоьжуш Iалла хаза йоI. Шовданна герга веана стаг гича, кIудал хи кIелхьара дIа а йаьккхина, пенах боьллинчу хьостамах кхозу кхийра зока схьа а эцна, некха тIехула охьакхозу стомма, йеха Iаьржа кIажар, йайн ластийна, букъа тIехьа а тесна, стагана тIе а йеана, цуьнга хи кховдийра цо.
Некъахо масех секундехь лаьттира, зока схьаэца иэс ца кхочуш. Оцу секундашкахь цунна карладелира ткъе иттех шо хьалха хIоьттина сурт. ХIетахь, БуритIахь дешна а ваьлла, гуттаренна а винчу йуьрта цIа вирзича, хьалхе дуьйна а шен безам баханчу йоIе дагара дийца хин коьрте вахара иза. Цунна йезаелларг а йара хIокху йоьIан хеннара, оццу дегIахь, иштта йуьхь-сибат а долуш, иштта Iаьржа, йуькъа месаш а йолуш. Оцу дийнахь дуьххьара а, тIaьxхьара а йоIе безамах лаьцна вистхиллера иза, дуьххьара а, тIаьххьара а йоIа кховдийна хи а меллера цо. Оцу йоIа тIе ца лецира цуьнан безам, шен дог кхечунна дIаделла ша аьлла. Хьолахочун кIант а, дешна а волу xIapa дIа а теттина, къен а, цхьалха а волчу кхечу къоначу стаге йахара иза…
ЦIеххьана саметта веанчу некъахочунна гира, гуьлмаьндин тIемаг бете а лаьцна, шега хи а кховдийна лаьтташ йолу къона йоI. Некъахо шега хьажавелча, шен Iаьржа бIаьргаш лаьтта дуьйгIира йоIа. Ца деззашехь, лаххьийна хи дIа а мелла, зока йуха дIакховдийра некъахочо.
– Баркалла хьуна. Хи мел дезачунна йезийла хьо, дуьненах йоккхаеш, Дала дукхайахайойла хьо.
КIудал белша тIе а йиллина, цхьа-ши гIулч некъахочунна тIейеара йоI.
– Суна хетарехь, кху мехкан воцу хьаша ву хьо, – элира цо шовданах тера декачу озаца. – Йа кху махкара велахь а, гена некъара веана. Соьца дIавола, оха веза хьаша вина тIеоьцур ву хьо. Сан да а, йалх ваша а ву.
– Баркалла. Дала ийман-беркат ма эшадойла шун комаьршачу хIусамера. ХIинца сан гена ваха а ца деза. Дала ирс ма дойийла хьан.
ЙоI дIайахча, шен чамди чуьра саба а, гата а эцна вахана, шийлачу хица йуьхь-куьг а дилина, бедаршна тIера чан йожийна, IаьIан хьоькхарг хьаькхна, эткаш цIанйира некъахочо. ТIаккха, зока дуьззина хи а эцна, йуьстах бай тIе охьа а хиъна, чамди чуьра гIалахь дина бепиг а, кисанара схьабаьккхина нехчин межарг а охьа а биллина, делкъе йан вуьйлира иза.
5
Делкъе йина ваьлча, тужуркин чухуларчу жимачу кисанара схьадаьккхина, даточу зIенах кхозу сахьт схьа а диллина, хене хьаьжира некъахо. ШолгIа сахьт дара. ХIинца цхьа а хир вацара округан канцелярехь.
XIapa канцелярин цIеношка вахча, гIопан кевнехь, таьлсаш а, пIаьлдигаш а охьа а хIиттийна, тийна лаьтташ воккха стаг а, йоккха стаг а, кхин цхьа къона зуда а дара. Къоначу зудчун кучан йух лаьцна жима йоI а, кевне ши бIаьрг а боьгIна, иттех шо хенара кIант а лаьттара. Попан кевнна дуьхьал, ураман вукху aгIop, жимачу туьканан кор хьала а диллина, сагатлуш, наб хьегIаш, корехь лаьттара ира йуьхь, сеттина беха мара, цунна кIел йуьхьигаш ирххьовзийна дуткъий Iаьржа мекхаш долу баккхалча а.
Дукха хан йалале гIoпepa араваьлла, царна тIевеара нохчо-эпсар. Даточу бустамашца кхелинчу исхаран чоин белшаш тIехь подпоручикан погонаш а, йукъах дихкина детица кхелина доьхка а, шаьлта а, хьалха узуш доьхкарх кхозуш тапча а йара цуьнан. Хьаьрсачу мекхех дайн куьг хьоькхуш, цигахь лаьттачу адамашна тIевирзира иза:
– Шу стенна даьхкина?
– Тхешан лецна нах ган даьхкина… – жоп делира воккхачу стага.
– Мичара ву? ЦIе хIун йу?
– Бенара. Сан цIе Бакар йу. КIант ву сан кхузахь чувоьллина…
– Вевза суна. Шун йуьртдена тIара тоьхний цо?
Воккха стаг воьхна хьаьвзира.
– КIентан бехк бацара… Налог йара цунна тIехь, шина шеран… ДIатакха ницкъ боцуш. Салтий а балош веана, цхьана болу цхьа йетт дIабига гIоьртира йуьртда… КIант иза ца бигийта дуьхьалвелира. Йуьртдас цунна нанна хьажийра… ТIаккха кIанта цунна тIара туьйхира…
– Хьан мила ву кхузахь? – йоккхачу стагехьа вирзира эпсар.
– КIант ву… Цомгаш ву, боху, нана йаларг…
– Иза хIун динчунна лаьцна?
– Теркал дехьа йолах болх бан ваханера иза. БIаьстенан йуьххьехь дуьйна гуьйранна ло диллалц ваьцна цхьана хьалдолчу гIалгIазкхичунна… ТIаккха йал ца луш, тIехьа мийра а тоьхна, кех ваьккхина. ТIаккха, эвлах ваьлла, эрзалахь буьйса йоллалц Iийна, нах бийшинчу хенахь йуха а вахана, оцу гIалгIазкхичунна шаьлта а тоьхна, ведда цIа веанера… Ведда мича гIyp ву кху дуьненахь? Iедал ма ду массанхьа а. Цхьа бутт хьалха веанчу пурстопа, лаьцна, схьавалийна. Цомгаш ву, боху, нана йаларг… КхоалгIа де ду со кхуза схьайогIу… TIе ца йуьтуш…