Крыж Аняліна (пачатак аповесці)

Караткевіч Уладзімір Сямёнавіч

– Ну вось... Ты ж ведаеш, пару разоў я не адзін сюды прыязджаў... Адзін раз з ёю... Ты ж ведаеш, я... мне добра з ёю, як ні з кім. І ўсё адно сум адусюль.

Сябар крыху ніжэйшы, мажнаваты, разважліва думае:

– А табе не здаецца, што ты сённяшні свой настрой на той прыезд пераносіш? Што ты зараз тужыш, а табе здаецца, што тужыў тады?

– Не, вось гэта - не! Тады нават больш тужыў, чым зараз. Ты ведаеш, шмат мінула, прытупілася. Дый зараз яшчэ, мабыць, няпозна было б вярнуць...

– Харошая яна...

А ты... Словам, брыдкая была гісторыя.

– Страшэнная гісторыя... Паршывая... Страшная... Сам, думаеш, не бачу, не вінюся... Але нават тады, калі шчаслівы быў, - ну цягне, ну цісне нешта па сэрцы. Як перад пажарам у хаце. Як нібыта злачынства нейкага продка, даўно забытага, падсвядома адчуваеш... Ну і вось. Як рассекла нешта, як адрэзала. І нічога няма. І, здаецца нават, не магло быць.

Збочваем з дарогіна неруш. Ружова бяжыць шалянец, мяккі, як лапкі кацяняці.

– Ведаеш, - кажа Альгерд сваім глухаватым, вельмі акцэнтаваным голасам, які не зблытаеш з ніводным, - я вось казаў, што зямля нібыта не збыла штосьці... беражэ ў сэрцы, нявыкупленае. І вось мне прыйшло да галавы, што ёсць мясціны, нешчаслівыя для некаторых. Не для ўсіх. Жывуць тут людзі, смяюцца, кахаюцца, і ўсё ў іх добра аж да апошняга крыжа. А іншым ну вось непамысна на душы, і ўсё. Таму, што не толькі зямля, а нібыта і сэрца чыёсьці тут чагосьці не збыло. І хто настроіцца, як яно, - для таго тут шчасця не бывае, Славамір.

"Славамір" - гэта я. І гэты Славамір дужа здзіўлены. Сябар мой - гэта чалавек, які хаця й дужа тонка адчувае ўсе нюансы прыгажосці, усе звівіны думкі, - да містыкі аніяк не здатны. Дакладны, адразу хапае сэнс любой праблемы, валодае выключнай інтуіцыяй, можа любую з'яву прасачыць да кораня, але, мабыць, усё ж устрымаецца перад самым прывабным яе вырашэннем, калі яно пашкодзіць крыху сухаватай ісціне... Гэта ўжо хутчэй я... Кепска ж я яго ведаў... А можа, хоча суцешыць мяне за ўсё тое, што здарылася? Ды не, гэты не з тых.

І аднак, чым больш я думаў над яго словамі, тым больш я адчуваў, няхай сабе і крыху ўпрыгожаную, верагоднасць, нават праўдзівасць гэтай думкі.

– Ведаеш, можа, і рацыя. Спынішся вось у нейкім месцы, і так табе беспрычынна радасна, нібы цябе ласкочуць. А пасля выявіцца, што ўся вёска там святкуе, што столькі хлопцаў з дзеўкамі на той бераг прыходзіла. А часам - ну так летуценна, так журботна, што ніякай дзяўчыны табе там не трэба. Вось сядзеў бы, маліўся чортведама каму, думаў бы... Не заўсёды. Часам ты вясёлы, а сябры - нікуды, часам і наадварот. Гэта ўжо якая душа. Ад настрою.

Памаўчаў.

– Нібы сама зямля ведае, што тут адбывалася. Нібы яна нечым дыхае. Памятаю, ніколі такой тугі не адчуваў, як аднойчы пад Любчай... Табе не абрыдла?

– Абрыдне - скажу.

– Паехалі з дзядзькам у лес прывезці бярвенні. Хаця нейкая карысць з мяне. І вось... ну, зарэз. Урочышча Калюгі.

Думаў, можа, бярвенні цягаць не ж-жадаю так. А пасля дзядзька паказвае: "шведскія курганы". А "Калюгі", бо калоліся. Багнэтамі. Пасля вычытаў: загінулі дзве шведскія кавалерыйскія сотні. Маладыя гады, гожыя. Ясна, пра што думалі перад гэтай касталомкай. Дзядзьку нічога. А мне - ну вось нібы дагэтуль яно ўсё вісіць у паветры.

Мякка струменілася ўзгоркамі зямля. Залаты лубін аж шалеў між счарна-сініх лясных грыў.

– Ты пад Мілавідамі быў?
– пытаю я.

– Не. Гэта там, дзе ў маі шэсцьдзесят трэцяга?

– Ну так. паўстанцкае войска ўрадаваму наклала. Правільна зрабіла. Але вось... Падабралі забітых. Адных - па адзін бок дарогі, другіх - па другі. Шаша пралягла. Стаяць твар у твар два крыжы. Машыны шыкоўныя едуць. Хлопцы ў іх, дзяўчаты даўгалыгія. Транзістары лупяць. І ведаю я, што - якая ім справа? Іхняя справа - жыццё! Але ж і мая гэта справа! Я да сярэдзіны веку чалавечага не дайшоў. А як падумаю, як гэты... Дым цераз дарогу... Адзін у аднаго. Як крычалі, як рыкалі ў запале, як маму клікалі. А мясцовыя ж, пэўна, і з другога боку былі, сярод карнікаў.

Адхон спускаецца да рачулкі. Стаяць над ёй ненатуральна высокія, цяністыя і зялёныя дрэвы. Але і над імі - нібыта цень таго крыжа, што непадалёк адсюль, думае над старым шляхам.

Альгерд, як заўсёды, куды разумнейшы і танчэйшы за мяне. Ён сядае на густую, такую сакавітую, што аж страшна мяць, траву, ляпае далонню побач.

– Кінь, Мірак. Не нудзьгай, не тужы. Не журыся. Тут зубы трэба сціскаць, што столькі яшчэ крыжоў на зямлі. Ад праўды - яно нічога, яно - трэба, каб памяць стаяла. Ад няпраўды - вось што поскудзь...

Мір і спакой. Пад адхонам, у засені дрэў, весела бяжыць маленькая Расалоўка, каб упасці - зусім блізка адсюль - у абдымкі Лошы.

Птушкі спяваюць так, нібы заўтра ім забароняць гэта на вякі вечныя. І стане цішыня...

Спяшаецца, спявае Расалоўка. Раздзіраецца нябачны жаўрук у блакітна-шэрых і ўсё ж яскравых вышынях. Роў ці, можа, глыбокая канава перасякае дарогу, бяжыць налева і направа, за далягляд.

– Во, браце, былая мяжа мужыцкіх і панскіх земляў, - кажа Альгерд.
– Што за спіною - усё чыста сялянскае, што наперадзе - панам належала. А гэта - крэс.

Крэс зелянее больш вільготна, калі можна зелянець больш вільготна за гэтыя палі. Рэдкі россып кураслепу тлуста жаўцее на ім. А мо не зелянейшы, а проста трава тут гусцейшая: каровы не любяць травы, у якой расце кураслеп.

Вырастала наперадзе і крыху ўлева сцяна лесу - за палявой дарогай, што вяла на чорны шлях, у куце, што ўтварала Расалоўка, зліваючыся са светлай Лошай.

– Бачыш, там, дзе Расалоўка прасёлак перасякае, на тым беразе два камяні?

– Ну. Там, дзе яшчэ здаровы куст татарніку.