Мейрхан Абдильдин: ?негелі ?мір. Вып. 22
Шрифт:
1944 жылы мен бірінші класа бардым. Жке, мытпасам, бесінші класта. Келесі жылы, алтыншы класта, алты бала оуы керек еді. Блар бес ыз жне Жке. Осы алтыншы класта, оу басталанда, бес ызды ои алмайтындытары бден аныталды, лгерімі жасы жалыз Жке. Сондытан бл оу жылында алтыншы класты жауып, бес ызды бесінші класа, ал Жкеді секіртіп жетінші класа ауыстырды. Ол кезде мндай жадайлар болатын. Сйтіп Жке бір жылда екі класс бітіріп, кейін онжылдыты он алты жасында бітіруге ммкіндік алды. Осындай, бала кезден, жолы да болыш болатын.
1945-1949 жылдар. ызыл ебек колхозы. Павлодар облысы, Май ауданыны осы колхозында аамызды жасты міріні таы да бір ызыты шатары тті.
Е бірінші жйт мектеп туралы. Жке 1949 жылы, он алты жасында, осы колхозды «азастан» орта мектебін бітірді. ателеспесем, осы жылы мектепті бітірген балалар тыш рет мемлекеттік емтихандарды з мектебіні абырасында тапсыран. Себебі: брын бізді мектепті оушылары мемелекеттік емтихандарды Павлодарда, не болмаса Ертісті ары жаындаы ызыл оам деген колхозды ызыл-скер атындаы орта мектебінде тапсыратын. Мектепті бірінші рет баса жаа бармай, з ауылымызда бітіру, бізді колхоз шін, Май ауданы шін бір елеулі жадай болды. Сондытан мектеп демі той жасап, бл тойа кп колхоздарды бастытары, ауданны бастытары (райисполкомны бастыы абашев бас болып), елді адірлі асаалдары, ата-аналар баршасы атынасып, салтанатты жадайда кмелеттік аттестаттар беріліп, балалара жарын болаша тілеген болатын. Осы тойда абашев Жкее бас статан. Мектеп бітірген балаларды саны бар боланы жетеу болатын жне блар сондай йымшыл еді. Осы мектепті атаын шыаруда мектеп директоры Шлембаев Шапаатты лесі де мол. Бл кісі Абай ледерін, жалпы аза дебиетін жетік білетін. Мектепте, елде дебиетке, нге, биге лкен марлы болатын. Мектеп балаларыны концертіне лкенді-кішілі лы болып жиылатын. Мектеп оушысы, апамыз, Хамитова Дметкен нші Мхитты «Айдайын» саланда халы ду ол шапалатап, мз-мейрам болып, бір сергіп алатын.
Сонымен не керек, азастанны болаша жалыз академик философы, азастан ылым академиясыны вице-президенті, сенатор Жкені мір жолы осылай уанышпен стті басталып, халыты батасын алып еді.
Екінші жйт ел туралы. 1945-1949 жылдары бізді ызыл ебек колхозында, жалпы Май ауданында, елімізді сіп даму баытында бір лкен дрысты бар сияты еді. Бірінші – бл ебек. Жас та, крі де, жапа-тармаай ебек ететін, адал ебек ететін. Колхоза ебегі сіген опай, Быия, Молдажан асаалдарды, келеріміз Дйсенбай, Мтлда, насыбай Ткенді, ааларымыз Тукенді, шешелеріміз Кмісті бкіл ел шын рметтейтін, сыйлайтын. Екінші – ауылымызда айырбек атамыздай ауыл асаалы, жуан Шкендей білімдар, гімеші адам, Дйсенбай аамыздай жомарт, кезінде йтейді ара стасы аталан Хамит асаал сияты талай адірлі де, асиетті де адамдар мір срген еді. шінші – елді оуа, білімге, н-биге, нерге деген штарлыы зор болатын. Абайды: «ылым таппай матанба …», Ленинні: «Оы, оы жне оы» – деген сиеттеріні мірде орындала бастаан кезі еді. Жасы оитын баланы, нші жігіт пен ызды, балуан жігіт пен слу ызды есімдері ел аузында кп айтылатын. Тоа, Дмелі, Жидебай, Мералым, Ерсайын, анапия, Амангл т.б. аттарды ауыл жастары жасы білетін. Тртінші – ара деген пле жоты асы. сіресе, жастарды арасында болмайтын. Сондытан ба, кішіні лкенді сыйлауы, жастарды ара атынасы, ауылдаы тойлар бір трлі ерекше болатын. Міне, осы айтылан елдегі жадайлар Жкені азамат болып алыптасуына з серін тигізгені сзсіз деуге болады.
шінші жйт – Жер, Су, мал туралы. Осы уаыта дейін мен Жкені жас кезінде мектепті, елді халыны жасы боланын сз ылдым. Бл шынында да осылай еді. Біра сол кездегі халыты кнделікті міріні кп кемістігі, иыншылытары да болатын. стіне киетін киімні тапшылыы. Электр жарыыны жотыы, бізді электр – жетінші, оныншы шамдар болатын. Ауылда телевизор тгіл радио болмайтын. Бкіл бір колхозда бір машина болан емес, техника деген атымен жо. Жегетіні ат, гіз, тіпті сиырды да жегетін. Шп машинаа гіздерді жегетін.
Тырнауыша да гіз жегілетін. Біз кино кріп скен балалар емеспіз. Жке айтады: «Ауыла бір кино келіп, соны круге бкіл ауылдан ш сом аша таба алмадым» – деп. Елде аша болмайтын. Колхозшыларды балалары болса киноа ке-шешелеріні ебек кніні есебінен тізім арылы жіберілетін, ал Жке мал дрігеріні баласы боландытан, аша тлеуі керек. орытып айтанда, бізді цивилилизацияны, XX асырды, техника асырыны баласы деп айту иын. Біз табиатты балаларына саймыз.
Шынында, бізді балалы шаымыз тоайда, су бойын кезіп балы аулауда, айырыа суа тсуде, мойыл, блдірген, долана теруде, асы ойнауда, аа тза руда, отын келуде, колхоза кмек крсетуде, ата шабуда, таы баса толып жатан жадайларда тетін. Осындай бала шаымыз, азіргі цивилизацияны балаларыны мірінен лдеайда ызы болып крінеді. Туан табиат адама кп береді, кп трбиелейді. Жне ол кезде бізді тоайлар – ну тоайлар болатын. Ертісті айырыындаы су зіліп алмайтын, балыа толы, суы млдір болатын, тоайда мойыл тнып тратын. А та кп болатын. Бізді Жкеде осы бала кездегі ызытарды брін крді десек арты емес ой деймін. Жке туан табиатын ерекше сйіспеншілікпен есіне алады, Жке туан табиатыны баласы, Жке баытты бала болды. Шынында, осы ретте мысал келтіре кетейін. Ауыл баласыны арманыны бірі, ызыыны бірі, бйгені атына шабу. Біра мндай баыт ілуде біреуді басында ана болады. Осы баытты Жке де крді. Осы уаыта дейін ызыып есіне тсіреді. 1945-1949 жылдары Май ауданында, ел аузына ілінген, бір топ жйрік аттар болды. Блар ызыл ебек колхозыны Клтай торы аты (лкен торы ат!), Моряк – кіші торы ат, Ала айыр, ызыл кк ат, Жалтыр колхозыны А ср аты, Киров совхозыны екі жирені, Орджоникидзе колхозыны кре аты, Жаа трмыс колхозыны Бір жамбас аты, Бестау колхозыны Сары бауыр аты, т.б. аттар болатын. 7 ноябрде, Май мейрамындаы ат шабыс балалара, тіпті лкендерді зіне де, азіргі дниежзілік олимпиадалы ойындай болып крінетін. Бйгеден озып келген аттар, олара шапан балалар кп уаыт ел аузында гіме болатын, біздерге дл олимпиаданы чемпиондарындай болып крінетін. Соны бірі – бізді Жке.
азір алай екенін білмеймін, негізінде бйге аттарды жасы кру, оларды мадатау, аыз ету аза халыны анына сіген жасы асиеттерді бірі. Жылыны тану азатарды тл мдениетіні бір белгісі. Ауыз дебиетінде обыландыны Тайбурылы, Абайды леі «Атты сыны», Аан серіні лагері туралы бізді кезіміздегі ай азаты баласы сйсініп оымады десеізші. Сондытан бізді жас кезіміздегі Май ауданыны бйге аттары бізге, балалара, тлпарлар болып крінетін, бізді жасты шаымызды керемет поэзиясы еді. сіресе, ызыл ебек колхозыны Клтай торы аты – тедесі жо жйрік ат еді. Бл ат аудандаы бйгелерді ана алып оймай, тіпті облыста бірінші болып келген. Облыста алда келген ат – тлпар емей немене? Осы ат туралы лі кнге дейін бір клемді гіме жазылмай келеді. Елімізде ат сынайтын керемет сыншылар да болан. Олар туралы ешайда жазылмаан. Тіпті, елді крнекті, лкен асааладры мен азаматтары туралы да уаытында жазылмай жр. Бл болмайды. Бл мселелерді бала трбиелеуге тікелей атынасы барын есімізден шыармауымыз керек.
Осы орайда таы бір жадай еске тседі. Ертеректе, бізді май ауданында, брыныша айтанда Кетбек болысында, Райбай торы деген жйрік ат болан екен, ол атты иесі, елімізді ататы сыншысы, адірлі лкен адамы Алданор деген асаал болан. Торы атты, ары, жауыр, жаман днен кезінде Алдеке бір Райбай деген айыршы шалдан сатып алан, содан атты аты Райбай торы деп аталан. Осы ат Ертіс бойындаы Кереку, скемен аралыындаы ар жа, бер жаты мекен еткен елдерді астаы, тойдаы, басада атшабысында бйге бермеген. Райбай торы Алданор асаалды олында сегіз жыл трып, жиырма екі бйгені алдында келген. Бір рет екінші болып, ал бірінші болып Шкрімні а асасы келген екен дейді. Бір рет жолда жыылып, Шабандозы алып ойып,зі аттармен кмбеге шауып келген. Райбай торы 1924 жылы ауырып лген. Осы гімені бала кезімізде кемізден талай естігенбіз, біра Райбай торыны бкіл азастана паш еткен адам – азиз Нрпейісов. Бл кісіні Алматыда, «Жалын» баспасында 1977 жылы басылып шыан «Ашы сыры» деген кітпашасында Райбай торыны дейі гіме еткен. ызыы, бл кісі журналист, жазушы да емес, бкіл мірін ашылыа арнаан, кпті крген ария екен. Таы бір ызыы, бл кісі останайды адамы, ал Павлодар облысыны атын гімеге арау еткен. Осындай адамдар бізді елде де бар шыар. Бізді елді баса ататы жйріктері туралы жаза ма деген міттеміз.
Енді Клтай торы атты гімесіне айта оралайы. Атты Клтай торы деген аты елді азаматына байланысты. Атты алаш мінген осы адам болса керек, кейін бл жігіт соыстан айтпаан. Атты бйгеге жарататын Бден деген асаал еді, мытпасам ой фермасыны бастыы болатын. Ата шабатын бала – Бегім. Бл бала бізге жігіт болып крінетін. зі мыты, айлакер, ат сиырын білетін, жылы баан бала болатын. Клтай торыны басы атты, бір езу еді, сондытан оан шапанда басына ие болу оай болмайтын, ол тек Бегімні олынан келетін. Клтай торы атты баын ашуда осы бір талантты баланы лесі кп. Клтай торы бйгеге шапанша алам-салам, олы-солы болып крінетін, ал бйгеден бірінші болып келгенде Жануар ерекше слуланып, билеп келетін. «Шіркін жарыты-ай, бірінші болып келгенін біліп тр ой» – деп, халыты айтан сзін талай естігенбіз. Кейінгі кезде, тер аланда, Клтай торыа бізді Жке де шауып жрді. Біра бл кезде торы атты баы тайып, аяы кете бастаан кез еді. йткенмен де, Клтай торы ата шабу Жке шін андай абырой, андай уаныш болды десеізші. Космоса шанмен те.
Жкені негізгі шабатын аттары бл ызыл Ебек колхозыны Моряк деген кіші торы аты мен ызыл кк деген ат еді. Осы ызыл кк атпен аудандаы жетінші ноябрді талай бйгесіне атысан.
Жкені жас кезінде ата шабуда жеткен лкен жеісі бл Бестау колхозыны Сары бауыр атыны баын ашуда.
лі есімде, бізді йге жетінші ноябрді арсаында Бестау колхозыны бастыы апсалы келіп тсті. зі бір аылдаан, а ба, келіскен адам екен. Ноябрь бйгесіне осуа алып келе жатан Сары бауыр аты бар екен. Ат – жас ат. Осы ата шабуа кемнен Жкеді срап алды. Жке осы бйгеде Сары бауыр атты екінші келтірді. Тіпті, бірінші орын алуы да ммкін еді, егер Жке осы жас атты, жетінші ноябір мейрамыны лкен бйгесіне тсіп тран атты, сырын сл ертерек білгенде. Сйтіп Жке осы Сары бауыр атты баын ашты. Бл бйгеге Май ауданыны неше трлі аты шулы жйрік аттары атынасан. Соларды ішінде Жалтыр колхозыны оян жйрік А ср аты, Киров совхозыны екі жирені, баса да тамаша аттар. Жкені аты осы екі жиренні ортасында келген.
Таы да бір жйт. Жке мен ес білгелі, мектепте йтеуір бір басты болатын – комсомол йымыны хатшысы, учкомны бастыы, т.б. Жоары кластарда зімен бірге оыан балаларды лидері. зі жасы оитын, зі басты, арапайым, доса кмекке дайын тратын. ыздарды да жек крмейтін. Осы тста бір мысал. Жке тоызыншы класта. Сол кезде бізді колхоздан ыры шаырым жерде тратын Киров совхозыны жетінші класта оитын Амангл деген ызы н айтып ауданды Олим- пиадада бірінші орын алыпты. Осыны естіген Жке, ызды крмесе де, сыртынан натып, сол ыза лемен хат жазады. Ол хат Кировтаы мектеп директорыны олына тседі. Блар, йтеуір бл жасы нрсе емес деп, лгі ызды педсоветке (малімдер кеесіне) салады. ыз байс жылайды, бндай баланы білмеймін, крген емеспін, пле болды ой маан деп зар илейді. Не керек, біраз шата болып, ыз лдім-талдым дегенде зер мектеп абырасында алады. Кейін осы ыз бізді Жке оып жрген мектепке келіп оиды, себебі Киров совхозындаы мектеп тек жеті жылды мектеп болатын. Жке мен ыз бірінші рет бізді мектепте кездесіп, біріне-бірі нап, дл ауылды Ромео жне Джульеттасындай боланы. Бізді йге осы Амангл рбы ыздарымен келгенде шешеміз байс бден бігерленіп алатын.