Незагойная рана
Шрифт:
У гэты вечар яна не палiла ў грубцы i не засвяцiла лямпы. Яна ўзлезла на печ, трохi яшчэ цёплую зранку i, накрыўшыся свiткай, скурчылася на ўскрайку. Яна не заснула, ды i не намагалася зрабiць гэта, а ляжала так, не заплюшчваючы вачэй, i ў змроку хаты перад ёй паўставалi даўнiя, але незабыўныя малюнкi.
...Ён нарадзiўся ў гэткi ж, як сёння, ветраны восеньскi дзень - маленькi крыклiвы хлопчык. Бацька толькi што перахварэў на тыф, ужо ўзняўся, хадзiў, але быў яшчэ кволы i слабы. Першы сынок стаў вялiкай уцехай у гэтай крайняй у вёсцы хацiне. Абое з бацькам яны выняньчылi, выхадзiлi яго, радавалiся яго першым крокам i першым словам. Iшоў неўзаметку час, i рос бялявы, цiхмяны хлопчык - ласкавы, велiкалобы, жвавы. У пяць год ён ездзiў з бацькам у поле, на начлег, пасвiў гусi, а потым, калi нарадзiлася Марыська, стаў няньчыць яе. Вучыўся ён добра, на святы прыносiў маленькiя школьныя прэмii: сшыткi, пенал, каляровыя алоўкi. Суседзi хвалiлi сына, i часта матчына сэрца мацней бiлася ад радасцi.
I Васiлька пасля школы падаўся далей, у гарадскi тэхнiкум, дзе вучылiся на настаўнiкаў. Тады ж яна зведала першы боль ростанi i першую чароўную радасць сустрэчы. Ён быў зусiм яшчэ падлетак, а ўжо яго паважалi ў вёсцы, суседкi зайздросцiлi Тэклi, мужчыны хвалiлi сына, а ён усё, як i ў дзяцiнстве, быў цiхмяны, сарамлiвы i стрымана ласкавы з мацi. Яна тады ўжо засталася адна бацька няшмат пражыў са слабым здароўем i неяк памёр напрадвеснi. У той год Васiлька канчаў вучобу, пасталеў, падрос, раздаўся ў плячах. I аднойчы, на нейкае свята, у час яго кароткага гасцявання дома, адчула мацi, што ўжо скончылася дзяцiнства яе белагаловага хлапчука i з iм - яе, матчына, улада над сынам.
Ёй добра памятны той цёплы майскi адвячорак, калi ў паветры пахла таполяй, маладым бярозавым лiсцем. Гудзелi на панадворку хрушчы, недзе ў вёсцы граў гармонiк, i яна, успомнiўшы, што трэба да вечарынкi накармiць сына, пайшла за хату ў агародчык гукнуць яго. Ён там чытаў нешта, але калi мацi ўбачыла яго, Васiль, безуважны да кнiгi, неяк устрывожана i пiльна назiраў з-пад рабiны на палымяны разлiў зары. Мацi пяшчотна паклiкала, але ён не паварушыўся нават, усё глядзеў на захад, а потым азваўся i сказаў такое, што назаўжды разбурыла спакой у матчыным сэрцы:
– Мама, глянь: бачыш, якi захад? Праўда, падобна на вялiзнае пажарышча? А бадай, i сапраўды запалае зямля. Вайна будзе, мамачка. Я пайду туды, застанецеся вы з Марыськай.
Яна моцна спалохалася, памятае, зразумеўшы страшны сэнс тых слоў, заплакала, а ён ускочыў, абняў яе i супакойваў, як мог, кажучы, што, можа, яшчэ ўладкуецца ўсё пацiху. Але калi яна сцiхла, працяла благое прадчуванне, ён сказаў ужо сур'ёзна i цвёрда, як узмужнелы сталы мужчына:
– Усё ж, калi што здарыцца, я пайду, мама. Прызавуць цi не, а пайду: так трэба.
Яна не разумела ўсяго, але верыла, што калi казаў ён гэта, то сапраўды так трэба было, i не адгаворвала, не ўпрошвала яго.
I ўсё ж у сэрцы яе ён заставаўся маленькiм, добрым белагаловым хлопчыкам, якому патрэбна была яе любоў i яе клопат. Усё здавалася ёй у страшныя гады вайны, што яму недзе цяжка, што ён знемагае ад болю, ад сцюжы, ад голаду. I яна не знаходзiла сабе месца ў хаце - хацелася бегчы, знайсцi яго, памагчы, прыняць частку яго цяжару на свае плечы. Але куды было бегчы i дзе шукаць?
Iшлi гады. Яны неслi роспач, радзей кароткую, як проблiск восеньскага сонца, радасць. Людзi прыходзiлi з вайны, з партызан, многiя былi паранены, але жывыя, за другiх прыйшлi весткi аб iх гiбелi. Па iх паплакалi мацi i патроху супакоiлiся - страчанага не вернеш. Тэкля ж усё чакала - доўга, цярплiва, без скаргаў, а ён не iшоў, не адзываўся. Яе суцяшалi суседзi, колькi разоў угаворвала Марыська, якая ўжо выйшла замуж i жыла ў далёкай вёсцы. Зяць пры кожнай сустрэчы цярплiва запрашаў яе да сябе - там гадавалiся ўнукi, i яна была дужа патрэбна. Але Тэкля ўсё не магла адцурацца хацiны, дзе нарадзiўся сын i якую яна ўпарта доўгiя гады берагла для яго.
У хаце пакрысе ўсталёўваецца сляпая асенняя ноч, глухая цiш, апроч Тэклi тут нiкога няма. Быў некалi кот, ды i той звёўся чамусьцi. Вялiкае гора прыбiла ўсякi iнтарэс да жыцця, зламала характар, спарахнiла душу - нiчога нямiла цяпер старой, адзiнокай жанчыне.
Яна ўсё ляжыць, расплюшчыўшы вочы, думае свае невясёлыя думы i напружана ўслухоўваецца. Так ужо прывыкла за шаснаццаць год i трывог, i чаканняў слухаць кожны шолах i кожны гук у ваколiцы.
Але ўсюды цiха, толькi шамацiць у страсе халодны вецер ды недзе на дарозе гудзе машына. Яна, вiдаць, наблiжаецца, буксуе, пэўна ў калдобiнах тых, ля пагорка. Знячэўку сiняватае дрыготкае святло яе фар слiзгае па вокнах i кладзе ў куце пад столлю вузенькую блiскучую паску. Машына гудзе блiжэй, паска паволi сунецца па закураных, патрэсканых бярвеннях, шырэе; з'яўляюцца чорныя палосы рамы, i вось ужо на сцяне - блiскучы косы адбiтак Тэклiнага акна з адной чорнай заткнутаю шыбай. Акно ўсё хутчэй слiзгае па сцяне ў другi кут i ўрэшце знiкае, асвяцiўшы на момант вялiзны цвiк i каўнер павешанага на iм кажушка. У хаце зноў робiцца цёмна, машына з цяжкiм ляскатам i гулам мiнае Тэклiн падворак.
Тэкля нерухома слухае, думае сваё i раптам усхоплiваецца ад новай надзеi. А можа, гэта ён, можа, ён са станцыi прыехаў, стаiць цяпер ля роднае хаты, вось-вось увойдзе. Тэкля ўзнiмае голаў, слухае i сапраўды чуе няпэўныя крокi на ганку i цiхi кароткi стук. Ён! Старая ўзнiмаецца на печы, спускаецца i, сцягнуўшы за сабою ватоўку, таропка бразгоча зашчапкай. Яна расчыняе дзверы сенцаў - у твар ёй б'е вiльгаць i холад восеньскай ночы, наўкола цiшыня i цемра. На ганку нiкога, на панадворку змрок. З хвiлiну яна ўзiраецца ў ноч, слухае, i сэрца яе зноў захлынаецца ад роспачы, не хоча нiяк пагадзiцца з крушэннем надзеi. Асцярожна мацаючы ботамi гразкi дол, яна заходзiць за рог, доўга ўглядаецца ў вулiцу - нiдзе нiкога.
Потым яна вяртаецца i зноў ляжыць на печы з расплюшчанымi вачыма i слухае, слухае ўсю ноч. Пад ранак жанчына ўсё ж засынае i нiбы ў працягу сваiх думак бачыць дзiвосны сон.
Бачыць яна: нiбы настае новы, заўтрашнi дзень - дзень нараджэння Васiлькi. Яна нешта завiхаецца на панадворку i ўсё пазiрае на дарогу, чакае i пэўна ведае, што сёння павiнен з'явiцца ён, яе надзея. Жанчына ўсё рыхтуецца да гэтай сустрэчы, але чамусьцi няма радасцi на яе сэрцы ад хуткага спаткання нешта замiнае ёй, гэтай радасцi. Урэшце чаканне сустрэчы i зусiм знiкае. Жанчына палiць у печы, ёй памагае дачушка Марыська. Яны пякуць блiны i мiж справай ласуюцца святочным наедкам, зусiм забыўшыся ўжо пра Васiльку i яго хуткае вяртанне. I раптам суседская Ўльянка стукае i нешта крычыць у акно Тэклi не чутна слоў, але яна здагадваецца, што гэта вяртаецца ён. Старая выбягае з хаты i бачыць, як на той жа дарозе, што i шаснаццаць год назад, iдзе яе сын, яе дарагi Васiлька. Але ён iдзе вельмi марудна, часта спыняецца, становiцца на каленi - з iм штосьцi здарылася, яму, вiдаць, вельмi цяжка. Мацi, ахопленая нястрымным роспачным хваляваннем, наўпрасткi, праз бульбянiшча i гразь, у адной кофце, без хусткi бяжыць насустрач сыну. Яна ўжо ведае, што нешта страшнае, непапраўнае здарылася з яе Васiлькам. Жанчына, галосячы, падбягае да сына - ён, прыўзняўшыся на руках, ляжыць на дарозе, i яго малады, такi ж, як i шаснаццаць год назад, без нiводнай маршчынкi, твар спагадлiва ўсмiхаецца. Але што гэта? Чаму ў сына няма нi рук, нi ног, замест iх адны толькi кароткiя кульцяпкi? I чаму кроў на яго пiлотцы з маленькай зялёнай зорачкай. Мацi, млеючы ад жаху, хапаецца за сына, прабуючы ўзняць, i галосiць, а ён спакойна так кажа: "Нiчога, мама, усё благое скончылася. Цяпер жыць будзем..."
А потым яна бачыць яго ў роднай хаце, быццам ён сядзiць на покуце i ўжо не ў чырвонаармейскай форме, а ў шэрым пiнжачку, якi справiў перад вайной, i сур'ёзна кажа мацi: "Ну i нiчога, хоць я i загiнуў, але зноў жывы".
Ад нясцерпных жахаў яна прачынаецца на досвiтку i, знясiленая ад перажытага за ноч, нерухома ляжыць, не ведаючы, што i падумаць. Яна прыпамiнае сон, удумваецца ў яго адметныя драбнiцы, зноў пакутуе ад такога выразнага свежага ў пачуццях вiдовiшча, i чым далей, тым болей у старой мацнее ўпэўненасць, што ён вернецца. Гэтая ўпэўненасць i жаданне, каб усё здзейснiлася, ужо не даюць старой чакаць у бяздзейнасцi, яна ўзнiмаецца, хуценька накiдвае на плечы сваю свiтку. У хаце сцюдзёна, ужо даўно i зусiм астыла печ, у вокнах сiнее свежы ранак, i Тэкля кiдаецца да таго, з разбiтай шыбай, каб убачыць дарогу. Але дарогi яшчэ не вiдно, ледзь-ледзь цямнее пад нiзкiм хмарным небам пусты пагорак - i ўсё. Старая сноўдае па хаце, не ведаючы, што рабiць, за што ўзяцца, а думкi яе - на той дарозе, i сэрца ўсё больш ахоплiвае нецярплiвасць. Яна ўжо верыць, што ён недзе вяртаецца, i ўвесь час то падбягае да акна, то выходзiць на панадворак i да болю ў вачах узiраецца ў шэрую далячынь.