Саха таабырыннара / Якутские загадки

Былыр ?р?б?л??сс?йэ иннигэр саха дьоно-сэргэтэ кы?ы??ы у?ун киэ?элэргэ к?м?л??к о?ох иннигэр олорон таабырынна?ар ?гэстээхтэрин ту?унан этнографтар, фольклористар И.А. Худяков, В.Л. Серошевскай, С.В. Ястремскай, саха ма?найгы ??рэхтээхтэрэ А.Е. Кулаковскай, С.А. Новгородов, Г.В. Ксенофонтов бэлиэтээн а?арбыттара ?г?с.

Дьэ уонна таабырынна?алларыгар таабырын т?рд? Таам Татакай аата бэрт элбэхтик ахтыллар, уос номо?о буолар эбит. Э.К. Пекарскай, онтон кини кэнниттэн таабырыннары норуот тылынан айымньытын жанрын бы?ыытынан анаан ??рэппит С.П. Ойунская Таам Татакайы анал аат курдук к?рб?тт?р. Би?иги санаабытыгар, син эмиэ Сээркээн Сэ?эн эбэтэр Оло?холоон Обургу курдук таабырыны толорууга, таайсыыга сы?ыаннаах мифологическай уобарас буолуон с?п. Таам диэн таабырын диэн тыл оло?ун курдук к?р??ххэ с?п. Оттон Татакай – таабырыны таайсыыга татакайдаа?ыны, со?уйууну-?м?р??н? ойуулаан-дь???ннээн, уобарастаан к?рд?р??н? кытта сы?ыаннаах тыл дэгэтэ. С.П. Ойунская таба бэлиэтииринэн, таабырынна?ыы са?аланыытыгар хайаан да этиллэр таабырынна?ыы са?аланыытын к?рд?р?р уос номо?ун да курдук к?р??ххэ с?п. Былыр саха бала?аныгар кыралыын-улаханныын мустан таабырынна?ан к??-дьаа буола олороллорун санатар. Ол да и?ин ?р?б?л??сс?йэ иннинээ?и саха оло?ун-дьа?а?ын анаан ??рэппит В.Л. Серошевскай кы?ы??ы у?ун киэ?элэргэ таабырынна?ыы о?о аймах саамай с?б?лээн дьарыктанар дьарыга буоларын бэлиэтээбитэ мээнэ?э буолбатах. Итиэннэ кини таабырыннар Саха сирин бары муннуктарыгар тэ?инэн тар?аммыттарын анаан суруйбута. Саха литэрэтиирэтин а?ата А.Е. Кулаковскай-?кс?к?лээх ?л?кс?й ?с хо?ооннорун, саха таабырыннарын сахалартан биир бастакынан Саха сирин кэрийэ сылдьан оло?ун устата хомуйбута уонна кинилэр эмиэ бары улуустарга тэ?инэн тар?аммыттарын, биллэллэрин бэлиэтээбитэ. Кини хомуурун Н.Н. Толоконскай бэйэтин аатынан «при ближайщем участии учителя А.Е. Кулаковского» диэн дьаралык суруктаан бэчээккэ ?р?б?л??сс?йэ иннигэр та?аарбыта. Кэлин биллиилээх историк Е.Е. Алексеев, фольклорист Н.В. Емельянов ?кс?к?лээх ?л?кс?й тус бэйэтин ?лэтэ буоларын олохтоохтук бы?ааран тураллар.

Сахалыы сурук-бичик ааптара С.А. Новгородов саха таабырыннара о?о ?й?н-санаатын сайыннарарга, булугас ?йд??х буоларга ту?алаа?ын ыйара. Ол да и?ин кини ма?найгы сахалыы ??рэх кинигэтин бэлэмнээн та?аарарыгар таабырыннары хайаан да киллэрэри наадалаа?ынан аахпыта. ТЛИ Институтун (билигин ГЧ уонна ААХНПИ) фольклористара фольклорнай-диалектологическай экспедицияларга сылдьан уонна биирдиилээн фольклору хомуйааччылар Саха сирин улуустарыттан ?г?с таабырыны суруйан ?йэтиттилэр. Билигин уопсайа НА СС Саха сиринээ?и Научнай киинин Рукописнай фондатыгар 15 ты?ыынча таабырын араас варианнара уурулла сыталлар. Бу сыаната биллибэт с???мэр баай матырыйаалы С.П. Ойунская анаан чинчийбитэ-??рэппитэ уонна кандидатскай диссертациятын оччотоо?у Сэбиэскэй Сойууска биллэр фольклорист учуонай Б.Н. Путилов салалтатынан сити?иилээхтик к?м?скээбитэ. Кини саха таабырыннарын хомуурунньугун сахалыы, нууччалыы тылларынан бэчээккэ бэлэмнээн та?аарбыта. Онуоха 2855 таабырыны то?ус суол б?л?хх? наардаан киллэрбитэ. Хомуурунньукка саха ки?итэ бэйэтин тулалыыр эйгэтин, айыл?аны, кыылы-с??л?, к?т?р?-с??рэри, дьиэтин-уотун, туттар малын, туохха итэ?эйэрин ту?унан уус-уран тылынан ойуулаан бэргэнник этэн таайтарар ?гэстээ?э к?ст?р.

С.П. Ойунская саха таабырыннарын наардаа?ыныгар оло?уран, этнопедагог Е.П. Чехордуна ааптардыын бэйэтин кытта кытты?ан, учуутал И.К. Попов, учуонайдар Г.В. Попов, П.Н. Дмитриев кэнники хас да тэттик таабырыннарга аналлаах хомуурунньуктары бэчээккэ бэлэмнээн та?аарбыттара атыыга хама?атык барбыттара, билигин дэбигис к?ст?бэттэр. Сунтаар улуу?ун учуутала, кыраайы ??рэтээччи И.И. Иванов-Чопчу Уйбаан «Сунтаарым таабырыннара – саха аман ???» диэн бэртээхэй кинигэтигэр бэйэтин т??лбэтигэр тар?ана сылдьыбыт таабырыннары т?мэн та?аарбыта кэрэхсэбиллээх. Билигин да таабырыннар дьон-сэргэ ортотугар бол?омтону ылалларын, иитэр-??рэтэр ?лэ?э, уус-уран тылга кэрэхсэбили ??скэтэллэрин кэрэ?илииллэр. Онон са?аттан са?а, сонун норуот тылынан айымньыларын холобурдарын кинигэ о?орон бэчээттээн та?аарарбыт наадалаа?а к?ст?р. Ол эбэтэр таабырын т?рд? Таам Татакайдар би?иги б?г???? олохпутугар баар буола турдуннар.

1. Т??рт ааттаах кырдьа?ас баар ???.

У одного старца четыре имени.

2. Биир харыйа уон ордуга икки салаалаах ???.

Есть, говорят, одна ель с двенадцатью ветвями.

3. Та?а?ын биир сылга т??ртэ уларыттар баар ???.

Кто в год четыре раза свою одежду меняет?

4. Баайтан ордук баайдаах Баай Ба?адах эмээхсин баар ???.

Богаче всех богатая дородная старуха есть, говорят.

5. Бары кинини таптыыллар, оттон кини диэки к?рд?хт?р?нэ, сирэйдэрин мырдыччы тутталлар ???.

Все его любят, но кто на него взглянет – сразу хмурится.

6. Умайар-умайар да б?ппэт баар ???.

Горит-горит, да не выгорает.

7. Уу ?рд?гэр к?м?с чааскы уста сылдьар да илиигэ тутуллубат ???.

На воде золотая чаша плавает, да в руки не дается.

8. Дьаа?ыкка хаайыллыбат манньыат баар ???.

Есть, говорят, монета, которую ни в какой ящик не запрешь.

9. Тыа устун и?эн лабааны таарыйбат, муора устун и?эн долгуну хамсаппат.

По лесу идет – за ветви не цепляется, по морю плывет – волн не поднимает.

10. Бала?ан ?рд?гэр хапта?ай (кэлтэгэй) хамыйах сытар ???.

Лежит на балагане плоская (щербатая) поварешка.

11. Туохтан да тутаа?а суох ыйанан турар баар ???.

Без ручек, ничем не крепится, а стоит.

12. Хара?аны сырдатар баар ???.

Есть, говорят, нечто, что темноту освещает.

13. Бала?ан ?рдэ барчанан сабыллыбыт.

Крыша юрты парчой покрыта.

14. Биир о?онньор балаакка тиирбит, ?рд?гэр кумах бырахпыт, ону ким да итигэстээбэт ???.

Один старик растянул палатку, на ней песок рассыпал, и его, говорят, никто не собирает.

15. Бай?алга сэттэ манньыат сытар ???.

Говорят, на дне моря семь монет лежит.

16. Тыа?а суох кэлэр ???, тыа?а суох барар ???.

Бесшумно приходит, бесшумно уходит.

17. Халлаан уолун хайы?арын суола хаалбыт ???.

Говорят, следы от лыж небесного сына остались.

18. Т??рт ааттаах кыыл баар ?h?.

Говорят, есть зверь с четырьмя именами.

19. Биир ийэ биэс ааттаах.

У одной матери пять имен.

20. Айдаана суох айанныыр, к??гээнэ суох к?т?р баар ???.

Есть, говорят, некто, кто без шума странствует, без шума летит.

21. Кылыйан кыы?а кылыйан эрэр ???.

Дочь Кылыяна на одной ноге скачет.

22. Эдьигээнтэн эриэн таба эргийбит.

Из Жиганска воротился пестрый олень.

23. Тыа?а суох саба барыйан кэлэр баар ???.

Есть, говорят, такой, что бесшумно приходит и застилает все мраком.

24. Му?ура биллибэт боро? биэ о?отуттан а?аан улаатар ???.

Говорят, большая серая кобыла объедает свое дитя и за счет него растет.