T?rk halklary we dilleri

Turk dillerinin we halklarynyn osus prosesinde olaryn gurleyjileri, siweleri we dilleri emele geldi, bir tarapdan menzesligi – gelip cykysynyn bitewiligi netijesinde, beyleki tarapdan hasiyetlendirildi! – umumy turk dilinin ilki dialektlere, sonra bolsa ayry dillere we dil toparlaryna bolunmegi bilen dusundirilyan tapawutlar bilen. Turk halklary Altay daglarynyn gin meydanynda emele gelyar we beyleki dil toparlary: Mongol, Tungus-Mancu we Tibeto-Hytay bilen aragatnasyk saklayar. "Altay" sozunin mongol dilinde "alt" turkce "altynt" – "altyn" sozune gaydyp gelyar. "Altan tobchi" ya-da "Altan tovch" ("altyn duwme" ya-da "altyn arka") XVII asyryn mongol yyl yazgysydyr. Altay polimetallaryn, demir magdanynyn, simapyn we altynyn bay yataklary bilen kopden bari meshurdyr.

Altay turkleri durli gelip cykysly taypalary we halklary, sol sanda turk dalleri-de boyun egdirdi. Writtenazmaca cesmelerden gornusi yaly, guyc iri suruleri toplap, emlakleri talayar we oylerinde gullary bolan tire-taypa beglerinin elinde jemlenipdir. Bu feodal-patriarhal birlesige bir kagan yolbascylyk etdi. Seyle-de bolsa, Altay turkleri we olara tabyn halklar tire-taypa bolmagyny dowam etdirdiler, kop babatda henizem baslangyc jemgyyetcilik guramasydy we hazirki zaman manysynda synplar entek doredilmedi. Dowlet, ykdysadyyetin sol bir osusi bolan garyndas taypalaryn birlesmesi.

Bizin eramyzyn I munyyllygynyn Altay turklerinin taryhy. e. esasan arheologiki we yazmaca cesmelerden belli. Esasy arheologiki cesmeler jaylamak we olardan tapylan zatlar. Bu wagt adamy at bilen birlikde jaylamak we at munmek dabi yaybanlanyar. Altay daglarynyn julgelerinde dortburc toprak cukurlary bolan ownuk das depeler gazyldy. Bu cukurlarda jaylananlar arkalaryna uzadyldy. Gomulenlerin gapdalynda bir at jaylandy. Kawagt mazarlar dine das yuzugi bilen bellik edilyar. Mazarlygyn merkezinde adatca asylly adamyn mazary bardy, towereginde bolsa onun bilen bile jaylanan sowesijilerin ya-da gullaryn mazarlary bardy. Sonkusynyn garyplygy merkezi mazaryn baylygyny ac-acan nygtayar. Munun bilen birlikde uly depeler hem bar. Olarda jaylanmak, inwentaryn baylygy we jaylanys dessurynyn cylsyrymlylygy bilen tapawutlanyar. Mazara oklar, demir pycak, bay bezelen gusaklar, gadymy turk yazgylary bolan kumus gaplar yerlesdirildi. Bolumlerin anyrsynda atlaryn sunkleri yerlesyardi. Seyle depeler Tuyakta saherindaki Katanda obasynyn golayyndaky Altayda we Kuzbassdaky Ur deryasynda tapyldy.

Copanlar, yakutlaryn turk dilli ata-babalary, 6-10-njy asyrlardan baslap, Baykal sebitinden hazirki utakutiyanyn cagine uzak wagtlap giripdirler. n. e., Kurykans Angara we Lenada yasanlarynda (bu Kurumci medeniyeti diyilyar). Seyle-de bolsa, bu yerlerin turkden onki ilaty hem bardy. Demir asyrynyn in gadymy sahercesi deryada tapyldy. Utsakutskyn asagyndaky yuyuke. Utakutiyanyn irki demir asyrynyn ozbolusly medeniyeti obanyn golayyndaky obalar bilen anladylyar. Olekminskin ustundaki Muhtuya we Lenanyn asaky akymynda Siktyah. Ilat aw we balykcylyk bilen mesgullandy. Utakut halky yerli taypalaryn gunorta turk dilli gocup gelenler tarapyndan sinmegi netijesinde Lenada emele geldi. Utsakutlaryn gunorta ata-babalarynyn sonky tolkunyn orta Lena dine XIV – XV asyrlarda girendigi cak edilyar. Demirgazyk-gunbatardaky utakut keyik copanlary yaly utakutlaryn kabir yerli toparlary, “Evenks” toparynyn ayry-ayry toparlarynyn merkezi sebitlerden immigrantlar bilen utakutlar bilen garysmagy netijesinde has yakyn wagtda yuze cykdy. Utsakutlaryn jemgyyetcilik durmusynda tire-taypa ulgamynyn galyndylary kopdi, taypa ar alysy saklandy. Antropologiki taydan utsakutlar Mongoloid yarysynyn Merkezi Aziya we Baykal gornuslerine degislidir. Olaryn yasayan yerlerine, medeni we gundelik tapawutlaryna gora, yakutlar yerli toparlara bolunyar – Amgino-Lena, Wilyui, Olekma, Werhoyansk, demirgazyk. Utsakutlaryn ykdysadyyeti we maddy medeniyeti Merkezi Aziyanyn copanlarynyn medeniyetine menzes ayratynlyklar agdyklyk edyar, emma demirgazykda tayga elementleri hem bar. 20-nji yyllarda XVII asyr yakutlar durmus-ykdysady we medeni osusini caltlasdyryan Russiya dowletine girizildi. Sol bir wagtyn ozunde, utakut kopculigi car emeldarlary, sowdagarler we sutukli alyjylar tarapyndan rehimsiz yasak sutemine, zulum edilip baslandy.

Gul ulgamy arkaly feodalizme gelen yurtlar ucin (mysal ucin Hytay, Hindistan, Eyran – Aziyada, Italiya, Fransiya, Ispaniya – Europeewropada) feodal gatnasyklara gecmek milletlerin doremeginde taze adim atdi. gadymy dowurlerde doredilip baslandy. Ilkinji jemgyyetcilik ulgamyndan feodalizme gelen yurtlar ucin (mysal ucin Europeewropada – Germaniya, Angliya, Skandinawiya yurtlary, Russiya, Cehiya, Polsa, Gundogarda – kabir turk taypalary ucin) emele gelis prosesi taypalardan we taypa birlesiklerinden bolan milletler feodalizmin osmegi bilen baslandy. Europeewropadaky we Aziyadaky birnace taypa toparlary we birlesikleri ucin (mysal ucin, Mongol we kabir turk taypalarynyn arasynda) bu prosesin baslangyjy has gic, XI-XIII asyrlara degislidir.

Конец ознакомительного фрагмента.