У гасцях у вечнасці

Бутэвіч Анатоль

А калі трапяткія нябесныя сузор’і буйнымі арабінавымі гронкамі зачаравана трымцяць у нёманскіх хвалях побач з абрысамі Каложы – гэтай праўдзівай перліны хрысціянскага свету, тады здаецца, што ў нерухомай цішыні пранікліва гучыць сказанае Богам: “І вочы мае і сэрца маё будуць там ва ўсе дні”.

БЯРЭСЦЕ

Кажуць, гарады, крэпасці, замкі, пабудовы, як і людзі – нараджаюцца, атрымліваюць сваё імя, ствараюць сваю біяграфію і свой лёс і… паміраюць. Шмат старадаўнасцяў знікла пад пылам гісторыі і попелам войнаў і на беларускай зямлі. Аднак дзякуючы людской дапытлівасці і настойлівасці час ад часу даецца шанц пабываць у гасцях у вечнасці.

Такую чароўную магчымасць даруе старажытнае Берасцейскае гарадзішча. Тут, на глыбіні сямі метраў, у грунце сівой гісторыі створаны адзіны такі на Беларусі археалагічны музей.

Бярэсце… Хто і калі прыдумаў гэткую мілагучную назву?

Было тое за далёка далёкім, яшчэ паганскім часам, калі людзі пакланяліся камяням, дрэвам, ператвараліся ў звяроў і птушак. Адзін багаты купец вёз на берагі Балтыкі свой тавар. Ды загруз ён у палескім балоце. Каб вызваліцца, зладзіў з беластволых бяроз і бяросты плаціну, замасціў імі балота. Па гэтай гаці і выбраўся знаны госць. На сухім змайстраваў ён капішча і прынёс ахвяру свайму паганскаму богу Вялесу. А месца гэтае назваў Берасцем. Так і з’явіўся на зямлі дрыгавічоў старажытны горад, над якім і дагэтуль кучаравымі воблакамі курацца легенды і паданні.

Давайце і мы праз стагоддзі спусцімся на ягоныя вулачкі, зазірнём у хаціны берасцян.

Чуеце, як па ходніках з тоўстых колатых дошак з кашачаю асцярогай крадзецца сама гісторыя? Адчуваеце, як у звечарэлай цішыні мухавецкія туманы пахнуць рыбай і сенакосам? Чуеце, як па барах з ёкатам разлятаецца паляўнічае рэха? Бачыце, як босыя ганарыстыя бярозы, нібыта берасцянскія прыгажуні, атуліліся зялёнымі наміткамі і сцерагуць спакой старажытнага Бярэсця?..

Прымружце вочы і вы ўявіце, як шчыравалі тут злотнікі і мечнікі, шкларобы і ганчары, кавалі і ігольнікі, шаўцы і краўцы, шапачнікі і ліцейшчыкі. Падзівіцеся, як годна і дагэтуль выглядаюць шматсотгадовыя жаночыя ўпрыгажэнні – бранзалеты, падвескі, металёвыя пярсцёнкі, спражкі, вырабы са скуры, кашалькі, абутак і нават знойдзеная ў раскопе вязаная рукавіца. А дубовае рала, адзінае для таго часу ў Еўропе, здаецца, яшчэ захоўвае мазольнае цяпло берасцянскіх аратых.

Аднак умелі берасцяне і годна адпачываць. Сведчанне таму – шахматныя фігуркі, шашкі, косці для гульні, мастакоўскія прыналежнасці, металічныя пісалы, скураныя мячы. Але, бадай, ці не галоўным клопатам берасцян была абарона роднага горада ад рознай навалачы. Таму з усёй жарствой саплі тут кавальскія гораны, гартуючы наканечнікі стрэлаў, шпоры, кальчугі. А побач працавітым дзятлам стукалі сякеры, даводзячы да ладу вёслы, калёсы, сані, сохі, прасніцы. У гэтым натуральным спалучэнні чыста гарадскіх і традыцыйна сельскіх клопатаў і здабывалі свой хлеб надзённы шмат якія пакаленні берасцян.

А зараз можаце пачуць іншы звон – манетны. Гэта працуе першы і адзіны на тэрыторыі Беларусі манетны двор Рэчы Паспалітай. Ён быў заснаваны ў Бярэсці ў 1659 годзе. Тут чаканілі дробныя медныя манеты соліды. Ад прозвішча арандатара двара Ціта Лівія Бараціні яны называліся яшчэ барацінкамі.

Не раз сур’ёзна і самавіта шумелі ў Бярэсці сеймы і з’езды беларускіх і літоўскіх магнатаў, дзяржаўныя сходы і зборы Рэчы Паспалітай. Таму трошкі ўяўлення – і вы можаце сустрэцца тут з многімі выбітнымі гістарычнымі асобамі, якія ў розныя часы мелі апеку над горадам. Князі тураўскія і кіеўскія, галіцка-валынскія. Польскі князь Баляслаў Храбры, кіеўскі – Яраслаў Мудры. Літоўскі – Скірмунт. Валынскія князі Уладзімір Васількавіч і Мсціслаў Данілавіч. А вунь, бачце, вялікі князь Вялікага княства Літоўскага Гедымін, польскі кароль Казімір ІІІ, вялікалітоўскі Кейстут… Ось колькі іх ваявала і змагалася за Бярэсце…

Паслухалі? Паглядзелі? А цяпер давайце завітаем у госці, спазнаем, як пачуваліся тут нашыя далёкія продкі. Зойдзем у любую з 200 адкапаных пабудоў, якія шчыльненька, у тры-чатыры шарэнгі, выстраіліся між трох паралельных вуліц. Амаль квадратныя хаціны з круглых хваёвых бярвенняў мелі падлогу з тоўстых колатых дошак. У куце ля ўваходу стаяла курная печ. Акенцы былі малюпасенечкія – ну, сапраўдныя шчыліны. Дзверы, каб цяпло дарэмна не марнавалася, мелі каля аднаго метра ўвышкі. Хаваючыся ад цікаўных вачэй, хаты стаялі глухой сцяной да вуліцы. Фундаментамі часта служылі рэшткі ранейшых збудаванняў. Старажытнае Бярэсце цягнулася ўгару на плячах сваіх папярэднікаў, пакуль яго самога не напаткаў гэткі ж лёс.

Непаўторная адметнасць раскапанага берасцейскага гарадзішча ў тым, што жылыя і гаспадарчыя пабудовы як нідзе болей выдатна захаваліся, будынкі маюць па 6–9 вянкоў. Ёсць і наогул унікальны зруб вышынёй 12 вянкоў. Выяўлены нават цэлы дваровы комплекс – жылы дом, паветка для жывёлы, невялікі надворак, абгароджаны частаколам.

Археолагі адшукалі тут самы першы, самы старажытны і адзіны на тэрыторыі Беларусі буквар. Ім з’яўляецца самшытавы грэбень, на абодвух баках якога яшчэ ў пачатку ХІІІ стагоддзя выразана 13 кірылічных літар -- ад А да Л. Вось бы даведацца, колькі маленькіх берасцянятак вывучыў грамаце гэты незвычайны буквар!

Само старажытнае Бярэсце бярэ пачатак у атуленым смугой часу ХІ стагоддзі. Упершыню паселішча згадваецца ў “Аповесці мінулых гадоў” пад 1017 і 1019 гадамі ў сувязі з барацьбой за кіеўскі пасад дружын наўгародскага князя Яраслава і ягонага брата тураўскага князя Святаполка, які быў разбіты на рацэ Альта /Пераяслаў/ і ўцёк у Бярэсце.

“Святополк бежа. Бежащу ему, нападе на нь бес, и расслабеши кости его, не можаше седети на кони, и несяхуть и /его/ на носилех… принесоша и /его/ к Берестью…»

За доўгую гісторыю гораду часта выпадала быць цэнтрам вялікіх і значных падзей. Згадаем хоць некаторыя з іх. У 1553 годзе берасцейскі стараста, віленскі ваявода і літоўскі канцлер, нясвіжскі князь Мікалай Радзівіл Чорны заснаваў тут першую на Беларусі друкарню, з якой пайшла ў свет знакамітая і вельмі рэдкая зараз Брэсцкая Біблія. Як згадвае добра абазнаны ў нясвіжскай гісторыі Уладзіслаў Сыракомля, Радзівіл Чорны, адзін з галоўных кальвіністаў у ВКЛ, выдаткаваў на гэта вялікія грошы і сабраў у Бярэсце 30 славутых тады літаратараў-перакладчыкаў. А пазней па загаду ягонага сына епіскапа Юрыя гэтую Біблію цэлымі стосамі палілі на кастрах у Вільні і Нясвіжы.

У канцы ХУІ стагоддзя ў горадзе ўзнікла праваслаўная брацкая школа, у якой настаўнікам быў вядомы беларускі асветнік Лаўрэнцій Зізаній. У ХУІІ стагоддзі ў езуіцкім калегіуме вучыўся, а пасля быў памочнікам рэктара беларускі мысліцель Казімір Лышчынскі. Гэта яго, сярэдневяковага атэіста і філосафа, 30 сакавіка 1689 года спалілі на кастры ў Варшаве. А берасцейская сінагога лічылася самай старажытнай і першай у Еўропе.

Мо за такую слынную мінуўшчыну і размаітае багацце Бярэсце станавілася аб'ектам частых нападаў. Як вабны райскі яблык. Якія толькі заваёўнікі не спрабавалі яго прысвоіць. Не раз нават вецер галасіў тут і войкаў ад жудасці, калі летапісны горад быў дашчэнту зруйнаваны і спалены, разрабаваны і знішчаны. Аднак на хісткіх сцежках паміж войнамі і мірам Бярэсце ўедліва адбудоўвалася зноў і зноў.