Беларускі тэатр
Шрифт:
Цыганка:
— Сенька! Досыць табе мяне цалаваць, ці ня хочаш лепш паскакаць.
І скачуць; пасьля зьяўляецца Казак, б'е Цыгана, і ўсе выходзяць.
Іншая сцэнка пачынаецца гэтак: уваходзіць на сцэну таўсты Жыд з бочкай гарэлкі і кажа:
Ой, калі-з бы ня мяне Цорны год няхай напаў, Калі-б мяне казацынька На сем месцы не застаў. Татухі-матухі, Есэлі-Мосэлі, Гуц-гуц!Кліча ён сваю жонку Сору. Зьяўляецца Сора і пытаецца, гдзе яе муж быў. Жыд адказвае:
Ай, я був у Полацку, Велізу, Ув Невелю, Дарагабузу, І ў Склові, і ў Магілёві, У старом Біхаві і ў Орсы, І дзе сам цорт не хадзіў, І што я відзіў, уй гевалт!А Жыдоўка адказвае:
— Ай, Хаім, ідзі папрасі музыкантаў, хай зайграюць.
Музыка грае, яны скачуць. Зьяўляецца Казак, п'е гарэлку і б'е Жыда. Пасьля засынае. Тады Жыд яго б'е і пасьля ўцякае.
У іншых сцэнках выступаюць Казак і Казачка, Купец і Паненка, Доктар і Пані, Баба і Казак і г. п. У кожнай з іх дыалёг канчаецца скокамі.
У шмат якіх сцэнах выступае Казак, які заўсёды ў канцы канцоў б'е сваіх партнёраў (Цыгана, Жыда, Бабу).
У канцы ідзе сцэнка, у якой выступае Мужык і Доктар [46] .
Уваходзіць мужык і кажа:
Вот мае паночкі! Быў я ў пана на пірушкі, Ды як налопаўся там юшкі, Дык і цяпер не магу сапці. Што мне мая Гапка не рабіла: І крапіву абварыўшы клала, І ў бані мяне расьцірала. А ей-Богу нічога не памагло, Ды яшчэ горш прылягло. Параілі мне яблычнага квасу, Сьвежага моху, чартапалоху І яшчэ быццам нечага троху. Усё гэта зельле нада скалаціць Ды разам і праглаціць. Усё гэта я зрабіў, Але хоць-бы трошку памагло, А то яшчэ горш прылягло! Вот каб гэта папаўся хвельчарочык Ды палячыў мой жываточык, Аддаў-бы яму і торбу і машонку.46
Глядзі стр. 15–16.
Доктар загадвае яму легчы.
Мужык кладзецца. Доктар б'ець яго палкай. Мужык крычыць «ратунку!» Доктар забірае торбу мужыка і ўцякае [47] .
Доктар у гэтай сцэнцы гаворыць парасейску. Сялянін часта ўстаўляе таксама расейскія словы. Відаць, што тэкст батлейкі, пакуль дайшоў да Раманава, сільна абрасейшчыўся, дзякуючы ўплывам усходу.
Вайна спыніла гэтую народную забаву. Няма ведама, ці цяпер дзе ходзяць з батлейкамі, і няма ведама, ці будуць яшчэ хадзіць. Шмат хто яшчэ іх памятае маладое пакаленьне чуе аб іх яшчэ ўжо толькі з успамінаў старэйшых, а хутка ўжо загіне й гэты ўспамін, калі апошнія глядзельнікі батлеек лягуць у дамавіну.
47
Е. Р. Романовъ. Блорусскіе тексты вертепнаго дйства. Могилевъ. 1898 г.
Батлейкі перайшлі ўжо да гісторыі.
IV
У 1807 г. у фальварку Панюшковічы ў Бабруйскім павеце Меншчыны радзіўся той, каго можам сьмела назваць бацькай беларускай камэдыі — Вінцук Дунін-Марцінкевіч.
Марцінкевіч, таксама як і яго папярэднікі — аўторы-езуіты, пісаў у дзьвёх мовах: пабеларуску і папольску. Таксама, як у старых інтэрмэдыях, паны і розныя паўпанкі гавораць папольску, сяляне — пабеларуску.
З яго сцэнічных твораў вядомы «Сялянка», «Залёты» і «Пінская шляхта».
«Сялянка» была хронолёгічна першым творам Марцінкевіча (1846 г.). Гэта двохактная камэдыя-опэра, напісаная вершам і прозай. Паны тут гавораць папольску, а войт Навум, Ціт і хор сялян — пабеларуску. Музыку да «Сялянкі» напісаў вядомы композытар, друг Марцінкевіча, Станіслаў Манюшка, таксама родам з Меншчыны. Нажаль гэтыя ноты загінулі і, ня гледзячы на ўсе стараньні, нікому нідзе не ўдалося іх знайсьці.
«Сялянка» выйшла друкаваным выданьнем з друкарні Язэпа Завадзкага ў 1846 г. Пастаўлена была першы раз на сцэне ў Менску ў 1852 г. у тэатры Польляка на Катэдральным пляцы [48] . Весткі аб гэтай п’есе і яе аўторы можна знайсьці ў карэспандэнцыях з Менску ў сучасных польскіх газэтах, як: «Dziennik Warszawski» 1852 г. № 97, «Gazeta Warszawska» 1855 г. № 184, «Dziennik Warszawski» 1855 г. № 188 [49] .
48
У 1884 г. гэты тэатр згарэў.
49
Ромуальд Земкевіч. Станіслаў Манюшка і беларусы. («Беларускае Жыцьцё» 1920 году. № 1 (23).
Марцінкевіч не агранічваўся толькі драматычна-літэратурнай працай. Жывучы пастаянна ў Менску, дзе ён мае службу раней у каталіцкай кансісторыі, а пасьля пры шляхоцкай дэпутацыі, ён арганізуе драматычны гурток, і ладзіць спэктаклі, прыймаючы ў іх учасьце як аўтор, рэжысэр і актор.
«Сялянка» была пастаўлена на сцэне супольнай працай двох кіраўнікоў: Марцінкевіча, аўтора лібрэтта, і Манюшкі, композытара музыкі. Спэктаклі мелі вялікі пасьпех. Ролю войта Навума гуляў сам Марцінкевіч; ён потым любіў падпісываць свае літэратурныя творы псэўданімам Навум Прыгаворка, ці войт Навум, меў такое празваньне сярод прыяцеляў і любіў яго [50] . Гэта сьведчыць аб тым, што роль Навума была акторскім шэдэврам Марцінкевіча.
50
Максім Гарэцкі. Гісторыя Беларускае Літэратуры. Вільня. 1921 г.
Цікаўна адзначыць літэратурны плягіят, які зрабіў адзін з тагачасных беларускіх пісьменьнікоў, П. Шпілеўскі. У Пецярбурзе ў 1857 г. выйшла з друку кніжка «Дожинки. Блорусскій народный обычай. Сценическое представленіе въ двухъ дйствіяхъ, съ хорами, пснями, хороводами и плясками блорусскими». Як у Марцінкевіча пэрсонажы шляхоцкага стану прамаўляюць папольску, гэтак сама ў Шпілеўскага яго помщики — парасейску. І тут і там сяляне гавораць пабеларуску.
Выдатны беларускі крытык Антон Навіна ў артыкуле п. з. «Літэратурны плягіят» [51] гэтак піша аб гэтым творы:
«Ужо самы замысел „Дажынак“ з пераадзяваньнем паненкі, Веры Палескай, за сялянку ўзяты жыўцом у Марцінкевіча. Розьніца толькі ў тым, што Вера Шпілеўскага, пераадзеўшыся за сялянку, ідзе жаць на дажынках у свайго жаніха, Пётры Драўлянскага, проста, каб зрабіць апошняму сюрпрыз, а Юлія Марцінкевіча робіць свой маскарад з ідэйнай мэтай: каб прывабіць прыехаўшага з падарожы па Эўропе свайго кузэна, Кароля Лятальскага, да беларускага сялянства і гэтак удзяржаць яго ў ягоным сямейным гнязьдзе, дый даць сялянам добрага гаспадара і апякуна.
51
«Сын Беларуса» 1924 г. № 36.
Але асабліва ярка кідаецца ў вочы „запазычаньне“ ў Марцінкевіча, калі пачнем чытаць твор Шпілеўскага ад першае сцэны. Як і ў „Сялянцы“, рэч дзеецца перад карчмой, куды войт Наум (той самы, што і ў Марцінкевіча, бо таксама сыпле прыгаворкамі!) загадаў сялянам сабрацца, каб выслухаць панскі прыказ. Зьяўляецца сярод сялян і Марцінкевічаўскі Ціт. Як у „Сялянцы“ сабраўшыяся робяць розныя дагадкі аб прычыне войтаўскага загаду, ды кажуць аб камэце, — так і Ціт у Шпілеўскага, пачуўшы, што войт Наум сядзіць у карчме, кажа: „Ну, дык пойдзем туды да яго… што-ж ён за камэта гэткая?“