Мейрхан Абдильдин: ?негелі ?мір. Вып. 22

Коллектив авторов

Оныншы класта балаларды алды болып, е ызыы лгі физика мен математика найтын болды, тіпті ММУ не азМУ-ды физика не математика факультетіне тссем деген ой да келетін болды.

Арада уаыт тіп 1954 жылды 1 ыркйегінде азМУ-ды физика-математика факультетіні физика бліміне тстім. Мен 16 жаста болатынмын. Мектепті физикасы мен математикасын толы білгендіктен бірден курстастарымны алды болып кеттім.

зімні алашы курсты жмысымды 3 курста з таырыбыма жазан едім. Жмысты аты «Дербес туындылы дифференциалды тедеуді канонды трге келтіру». Бл жмысты оытушыларым азКСР А академигі К.П. Персидскийге крсету керек деп йарды. Мені жмысымды кріп шыан академикті маан айтаны: «Бала жасы есептейді екенсі, біра сені жмысы, есебі тіпті сонау 30 жылдарды басында, сен тумай трып КСРО А академигі Г.И. Петровскиймен жасалан, шешілген. Ол кісі ММУ-ды ректоры. Ренжіме, мндай жадайлар болып трады. Сен физика блімін тастап математика бліміне ауыс. Н.Н. Лобочевскийден алан бірнеше интеграл бар, соны бірімен шылдан». Теориялы физика кафедрасыны мегерушісі доцент Н.М. Петрова керісінше кеес берді. «Ешайда ауыспа, болаша теориялы физика маманына математика те ажет» дегені. Сонымен, осы теориялы физика кафедрасында ала бердім.

5 курстаы дипломды жмысты таырыбын осы Н.М.

Петровадан алдым. Бл кісі КСРО А академигі В.А. Фокты оушысы болатын. Таырыпты аты: «Орталы симметриялы з сінен айналып тран денені гравитациялы рісіндегі озалыс». Бл таырыпты шыуыны зінше бір тарихы бар. 1954 жылы «Доклады АН СССР» деген орталы журналда Г.В. Скроцкийді «з сінен айналып тран денені ауырлы кші рісіні жарыты таралуына сері» деген мааласы шыты. Бл мааланы шыару шін редакцияа жолдама берген академик В.А. Фок. Н.М. Петрова маан е уелі, осы жмыспен танысыыз деді. Кейін осы таныстытан жоарыда айтылан дипломды жмысты таырыбы шыты. Бізді есебімізде жарыты орнына массасы бар материалды нктені озалысын зерттеу керек болды. Мен бл есепті ттенше, те ыса жолмен – Гамельтон-Якоби тедеуін пайдаланып шешпек болдым. Бізден брын осы тедеу Шварцшильді «Материялы нктені орталы денені гравитациялы рісіндегі озалысы» деген есебінде пайдаланылан. Бізді есебімізде осы орталы дене з сімен айналады. Бндай есеп жаа жне ызы та еді. Жолымыз болып осы есепті шештік. Гамильтон-Якоби тедеуіне айнымалыларды ажырату дісін пайдаланды. Осы кезде уананым-ай! Мені уанышымды ылыми жетекшім Н.М. Петрова жне дипломды жмсымны рецензенті азКСР А астрофизикалы институт директорыны орынбасары профессор Г.М. Идлис те блісті. Не керек, дипломды жмысты беске орадым. Оны стіне азКСР А астрофизикалы институт директоры, КСРО А академигі В.Г. Фесенкова аспирантураа тсуге жолдама алдым. Алда физикадан мемлекеттік емтихан алан. Бл 1959 жылды мамыр айы еді. Осы кезде кенеттен бір плеге шырадым. Мені лтшыл деп айыпа тартты. Істі мн жайы былай. 1958 жылы кзде менімен жатаханада бірге жатан аза баласы жасы лкен, біра менімен бірге оитын орыс баласымен айтысып алады. Айтысты басы орыс баласыны: «азатарды физикаа таланты жо» деген сзінен шыады. Айтыс ызады, баса студентер де жиналады. «Жел трмаса, шпті басы имылдамайды» дегендей, орыс баласыны солай айтып отыраны, бізде, физика блімінде, жоары курстарда аза балаларыны саны те аз болатын. Бірінші курса абылдайтын барлы баланы саны 75 болса, оны ішінде тек оны ана аза еді.

Меніше, бны себебі мынада болуы керек. Ол кезде физика-математика факультетіні физика блімі тек орысша болатын, аза блімі болмайтын. Оуа тсерде біз сегіз емтихан тапсыратынбыз. Оны шеуі орыс тілі – дебиет, тіл, шыарма. Орыс, аза деп блінбейтін. Сондытан, аза ауылдарынан, азаша мектеп бітіріп келген біз сияты балалара орыс тілінен ш емтихан тапсырып, орыс балаларымен конкурса тсу те ауыр да, ділетсіз де жадай болатын. Оны ойламайтын орыс баласы жазан азатарды физикаа таланттары жо деп айыптайды. Айтыс ызады. Бір мезгілде аза баласы з блмемде тып-тыныш йытап жатан мені оятып, оярдан оймай, дедектетіп айтыс болып жатан жерге алып келсін. Мен де бл айтыса белсене кірістім, бір мезгілде, ызып аланым ой, біздегі оуа тсер алдындаы алатын емтихандар тртібі дрыс емес, діл емес, бндай бостанды – буржуазиялы бостанды деппін. Таы да біраз нрселер айтаным болуы керек, йтеуір осы гімені мемлекеттік ауіпсіздік комитетіне жеткізеді. Блар мені сыртымнан тоыз айдай баылау жасаан крінеді. йтеуір, дай сатап, баса мндай гіме болмаана сайды. Екінші бір жасы боланы, бдан біраз жылдар брын КОКП-ны 20-шы съезінен кейін, 19-а дейінгі жастарды саяси мселелерге байланысты трмеге жабуа болмайды деген кіметті аулысы бар екен. Сйтіп, не керек, мені жеке мселем курсты кеейтілген комсомол жиналысында аралатын болды. Бл жиналыса ауіпсіздік комитетіні адамдары да атынасты. лкен жиналыс болды, студенттер ыза-ыза сйледі, соында не керек, тамаша орыс достарым – С.П. Пивоваровты, Э.Я. Вильковискийді, Е.М. Якушевті, т.б. студенттерді арасында бл жиналыс мен шін дрыс бітті.

Біра, жиналыстан кейінгі жадайда мен біраз опы жедім. Бірінші – маан: «Жолдас Абдильдиннен 5-курста оыан кезінде лтшылды байалды. Бл жадай 5-курсты комсомол жиналысында аралды» деп мінездеме берілді. Екінші – ызыл дипломнан айырылдым. Жоарыда айттым ой дипломды жмысты беске орап, алда физикадан мемлекеттік емтихан ана алан деп. Дл осы екі арада лгі лтшыл деген пле басталды, айта-айта ауіпсіздік комитетіне шаырады, «байтал тгіл бас айы» – дегендей, емтихана дайындалуа ммкіншілік болмады. Баса топпен тапсырайын деп рсат срап кріп едім, ешкім тыдамады, не керек, дайындалмай физикадан болатын мемлекеттік емтихана баруа тура келді. Емтихан билеттерінде ш сра бар: біреуі – теориялы физикадан, екіншісі – атомды физикадан, ал шіншісі – ядролы физикадан. Жауап бердім. Теориялы физикадан (кафедра мегерушісі доцент Н.М. Петрова) – бес, атомды физикадан (кафедра мегерушісі, доцент П.П. Полатбеков) – бес, ал ядролы физикадан (кафедра мегеруші профессор Чердынцев В.В.) – ш. Бл профессор мен жауап берген кезде: «Саан орыстар не істеді» – деп, маан тап берді. Аыры не керек жалпы баа трт болып, мені бес жылы оуым далаа кетті де, мен ызыл дипломсыз алдым. шінші – жоарыда айтандай мені аспирантураа алдыран, енді осыны брін жойып, мен Краснояр лкесіне ш жыла бір мектепке малім болып баратын болдым. Кнбеуге шама жо, бны бріні осылай тыныш біткеніне шкіршілік ылып жрмін.

Бір кні, азКСР А академигі, бізді азМУ-ды ректоры Т.Д. Даранбаева кірдім. Керемет жасы адам екен: «Айналайын, бл саяси нрседен арылып шыпаса, ерте алдынан шыады да трады» – деп, маан алалы партия комитетіне, тіпті болмаса облысты партия комитетіне бар деп, зі сол жатара телефон соа бастады. йтеуір не керек, біраз уаыттан кейін, Т.Д. Даранбаевты арасында азКСР А ядролы институтына кіші ылыми ызметкер болып баратын болдым. Бл жерде, таы да бір ол шын берген адам бар – ол ядролы институт директорыны орынбасары, кейін азКСР А корреспондент-мшесі болан, тамаша алым, жасы адам Д.К. Каипов. Осы аай радиоактивтік суле шыару лабораториясыны мегерушісі еді. Лабораторияа е алаш жмыса келдім. Бір-екі айдан кейін мені Д.К. Каипов Ленинградтаы КСРО А А.Ф. Иоффе атындаы физика-техника институтына за командировкаа жіберді. Бл институт Кеес Одаыы А е бір тадаулы институты еді. Мнда заманында В.А. Фок, Л.Д. Ландау, П.Л. Капица, Н.Н. Семенов т.б. данышпан алымдар жмыс істеген. Мені келген блімім – ядро теориясы блімі болатын, оны бастыы профессор Л.А. Слив еді. Ол зі бір

жуас, адама жаны ашитын туір адам. Келе сала физиктерге тн «Ландау минимумы» дегенді тапсыра бастады. Бірте-бірте Ландауды барлы томдарын тапсырып, 1961 жылды 1 ыркйегінен аспирантураа тстім де, ылыми жетекшім профессор Л.А. Слив болып таайындалды. Мені диссертациялы жмысымны таырыбы «Ядродаы нуклондарды арасыдаы алды кштерді маызын зерттеу» болып бекітілді. Бл кезде 23 жастамын. рдастарым лі институт бітіріп жатан, мен болсам Ленинградта, ататы физтехте екі жыл жмыс жасап лгердім. Жадайым сондай жасы сияты еді. Ая астынан таы бір плеге шырадым. Істі мні былай. Мен айттым ой: Ленинградта екі жыл жмыс істеп лгердім деп. Осы кезде, бос уаыт кп болан со, мен зімні дипломды жмысымды ары арай жаластырайын. Осы жаластыру кезінде мені басыма екі идея келсін. Бл екі идея мені бкіл ылыми мірімні арауы болды. Бірінші идея – Эйнштейнні жалпы салыстырмалы теориясын (ЖСТ) Кн системасынаны космогониясына олдану. Мені ойымша, Кн системасындаы Кеплерді ш заы Ньютонны гравитациялы теориясымен тсіндіріледі, ал Кн системасындаы крделі задылытарды Эйнштейнні гравитациялы теориясымен, баса сзбен айтанда ЖСТ-мен тсіндіру керек деген идея. Екінші идея – бл гравимагнетизм. Белгілі алымдар Блэкет пен Вильсонны аспан денелеріні магнетизмі туралы айтан гипотезаларын арастыра отырып жне осы мселе туралы айтан Эйнштейнні кейбір пікірлерін еске тсіре отырып маан мынандай ой келді. Эйнштейнні ЖСТ бойынша: егер гравитациялы ріс уаыт бойынша згеретін болса, онда йынды гравитациялы ріс пайда болады. Мені ойымша бл олай емес. Егер гравитациялы ріс уаыт бойынша згеретін болса, онда магниттік ріс пайда болу керек. Расында, біз электродинамикадан креміз: электр рісі уаыт бойынша згерсе, онда йынды магниттік ріс пайда болады. Квантты механикада да осындай болу керек. Меніше, магниттік ріс ерекше асиеті бар ріс. Электр рісіні, ядролы рісті, гравитациялы рісті зінше жекеленген зарядтары бар, ал магнит рісіні жекешеленген магнит рісі жо. Магнит рісі баса рістерді уаыт бойынша згергенінде туатын ерекше осымша ріс. Осы идеяа сйене отырып, мен айды магнит рісі болу керек жне оны шамасын 10-5 эрстед болады деген болжау айтанмын. Мені «К единой теории магнитного поля вращающихся тел» деген маалама академик В.Г. Феснков жолдама беріп, «Доклады АН СССР» деген журнала жіберілді. Маала журналды редакциясына 13.10.1962 жылы келіп тсті. Біраздан кейін космосты ракета айда магнит рісі жо деген хабар келді де, мені мааламды кері айтарды. Арада бірнеше жылдар ткен со американды ракеталарды магнит рісін лшегіштері айда магнит рісі барлыын длелдеді жне ол біз болжаандай 10-5 эрстед екен. Сйтсе, Кеес Одаыны 2-ші ракетасындаы магнит рісін лшегіштер тым дрекі екен де, 10-5 эрстед магнит рісін анытай алмайды екен. кініші сол, мені маалам далада алды.

Мені осылайша ЖСТ мселелерімен ызыа-ызыа шылданып жргенімде, аспирантураны бірінші курсыны алай тіп кеткенін де байамай алыппын.

Жылды аяында институтта аспиранттарды аттестациялау комиссясыны жмысы басталды. Комиссияны бастыы УССР А академигі А.П. Комар деген шал мынадай екі шешім абылдау керек деді. Бірінші – Абдильдинді физтехты аспирантурасынан шыару керек. Себебі, бл аспирант бір жыл бойы ылыми жетекшісіні берген таырыбымен шылданбай, баса, ЖСТ мселелерімен шылданан. Екінші – Абдильдинні болашата зіне найтын ЖСТ мселелерімен шылдананы дрыс болар.

Мені алдыма иын Гамлет сраы пайда болды: бк не шік?

Осы иын кезде мені ылыми жетекшім профессор Л.А.Слив лкен адамгершілік жасады: «Сені ЖСТ-даы жасаан жмыстарыды, ойларыды университеттегі академик Фока крсетейік, айтайы» – дегені. Сйтсе профессор Л.А.Слив кезінде кандидатты диссертацияны осы Фоктан ораан екен. Ал, Фокпен дрыстап танысайы. Ататы Капица Сталинге жазан хатында: «Фок жне Ландау Кеес Одаыны е ірі физиктері» – дейді. Кезінде Геттингенде – математиканы Меккесінде – Фокты «Орысты математикалы зебірегі» – деген. Мскеуді мемлекеттік университеттеріні студенттеріне арналан «Квантовая механика» деген оулыына УССР А-ны академигі А.С. Давыдов былай дейді: «Атомды жне ядролы былыстарды тсіндіретін ылымды квантты механика дейді. Осы ылымны негізін саландар: Бор, Шредингер, Гейзенберг, Дирак, Фок жне Паули» – делінген. 1937 жылы 18 апанда Ленинградта талантты жас алым Фок ттына алынады. Келесі кні Капица Сталинге мынадай хат жазады: «Фокты осылай орлау бізді елді жне шет елдерді алымдарыны арасында лкен наразылы тудырады. Осы жадайды Эйнштейнді Германиядан уумен ана салыстыруа болады». Осындай хаттан кейін, бір ажабы, Сталин Фокты олма-ол босаттырып жібереді.

Ал ЖСТ-а келсек Кеес Одаында бл салада Ленинградты Фок пен Фридманнан асан оымыстылар болан жо.

Сонымен не керек, бір кні біз профессор Л.А. Слив екеуміз данышпан Фока келдік. Мен жрегім лпілдеп, ысылып, сасып зер дегенде ойымды Фока айтып шытым. Мссаан ажап, бір мезгілде лы алым зімен-зі кбірлеп: «Мені де жас кезімде осыан сас ойларым болып еді. Біра оларды зерттеуге олым тимеп еді. Мынау жас жолдас аспирантураны менде тсін. Мен ылыми жетекші болуа келісім беремін» – дегені. Мені де, Сливті де ауыздарымыз ашылып апты. п-стте, ая астынан мен Фокты оушысы болып шыа келдім. ажайып! Фантастика!

Бір жасы жері математиканы тп-туір білуші едім. Бан себеп азМУ-да жргенімізде бізге жоары математиканы Б.Т. Тлегенов деген доцент, те талантты педагог берген еді, екінші – з бетіммен ізденуді арасы.

1966 жылы 14 суірде Ленинград университетіні физика факультетіні ылыми кеесінде «Эйнштейнні гравитациялы теориясынан космогония шін шыатын кейбір салдар» – деген таырыпта кандидатты диссертация орадым. зіні 2 желтосан 1965 жылы, ылыми жетекші ретінде мені диссертацияма берген баасында Фок былай деп жазады: «Абдильдинні жмысы бкіл Одаты Тбилисидегі (суір, 1965 жылы) болан гравитациялы конференцияда баяндалды жне мені дние- жзілік Лондонда болан гравитациялы конференциядаы (шілде, 1965) баяндамам бойынша талыланды. Барлы жадайларда бл жмыса жоары баа берілді. Абдильдин диссертациялы жмысын басынан аяына дейін (мселені оюдан соы нтижені алана дейін) бір зі жасады. Шындап айтанда, бл жмыс дегейі атардаы кандидатты жмыстардан лдеайда жоары».

1966 жылы шілде айында Алматыа айтып, Астрофизикалы институттаы ызметімді жаластырдым. 1967 жылы, азан революциясыны 50 жылдыына байланысты азКСР А-да бірінші рет жас ылымдарды ылыми конференциясы жне конкурс болды. Мен де атыстым. Жмысты аты: «Жалпы салыстырмалы теориясыны таы бір интерпретациясы». Конкурс нтижесінде бірінші орынды биолог М. Айтхожин (кейін академик, А-ны президенті) алды, екінші орынды физик мен (кейін А мше- корреспонденті, азМУ-ды ректоры) алдым, шінші орынды химик Е.Е. Ерожин (кейін академик, азМУ-ды ректоры) алды.