Мейрхан Абдильдин: ?негелі ?мір. Вып. 22
Шрифт:
Пройдут годы, но люди, подобные академику Мейрхану Абдильдину, навсегда останутся в нашей памяти. Его имя и образ как патриота своей страны, выдающегося ученого, крупного организатора образования и науки навечно сохранятся в сердцах его близких, коллег, воспитанников.
ВЫДАЮЩИЙСЯ ФИЗИК-ТЕОРЕТИК
Не стало прекрасного человека, которого многие знали, любили и уважали. Мы потеряли не только выдающегося педагога и ученого, мы потеряли близкого друга.
Академик
Мейрхан Мубаракович много делал для повышения международного авторитета Академии наук, по его инициативе укреплялись связи в области теоретической физики между учеными академий наук различных стран.
Мейрхан Мубаракович – выдающийся ученый, патриот, внес неоценимый вклад в развитие науки, образования и культуры Казахстана. Он был кристально чистым человеком и верным другом. Страшно осознавать горе супруги Райхан Закиевны, потерявшей мужа. Знайте, что в трудную минуту мы всегда с вами. Мейрхан Мубаракович будет жив, потому что он живет в наших сердцах.
ЭПИЗОДЫ ИЗ БИОГРАФИИ
МІРБАЯН
Бізді атамекеніміз – Павлодар облысыны Май ауданы. 1928 жылы лы конфискацияны жне одан кейінгі 1932 жылы ашты кезінде бізді отбасы Ресейді паналаан. Ресейді Алтай лкесі, Троицк ауданы Загайново деген селосында 1938 жылы 16 наурызда мен дниеге келіппін.
кемні айтуына араанда мені атам білд бізді тымдаы е белгілі адам болан деседі, алырлы, тілге бейімділік осы атамыздан тараан болуы керек. Бл кісі 1933 жылы 56 жасында дние салан екен. Атамызды крмесек те, кемні кесіне деген айрыша сйіспеншілігін кріп, естіп стік. Ол кісіні жасы кріп, матаныш ттатынбыз.
Атамызды мірінен бір жйт айтайын. Атамыз он шке келгенде йленемін дегенді шыарады. Оан бізді ары атамыз Аралбай, яни кесі: «шыраым, біраз толастай тр, шаруашылыты аз да болса жндейік», – дейді. Соан атамыз кпелеп, йден кетіп, Ресейден біра шыады. уелде темір жол салып жатан жмысшылара осылады, содан кейін Емельянов деген орыс кпесіні атосшысы болады, сйтіп жргенде кпеске найды. нааны соншалыты, кпес бл балаа орысша хат тануына, тіпті ептеп білім алуына кмектеседі. Ешкімі жо жетім баладан зіне берілген кмекші дайындама екен. Не керек, бізді тымдаы кейбір батылды, зінше жол іздеу асиеті осы атамыздан болуы керек.
1944 жылы, алты жасымда, мені мектепке берді. Ол кезде мектепке негізі 8 жастан алушы еді. Бл жадайды зінше сыры бар. Ол мені тентектігім. Расында, бл кез соыс жылдары еді. Мен бес-алты жасар бала екенмін, ішім пысып, йде асы ойнап, йді терезелерін сындырып ояды екенмін. Соыс кезінде, сіресе, ыс кезінде терезені шынысын табу бл бір иын жадай болатын. Сондытан, не керек, ке-шешем (Мбарак, Баытай) мені мектепке беріп тылады. Соны арасында бірінші жне екінші кластарды алай оыаным туралы еш нрсе есімде алмады. Мені есімде Май ауданыны азастан орта мектебіні шінші класыны оушысы боланым ана. Сондытан да Кеес кіметінде баланы бірінші класа 8 жастан аланы дрыс па деп ойлаймын.
Осы мектепте 3-кластан 8-класа дейін оыдым, е здік оушы болмасам да, р уаытта здік ш оушыны ішіне енетінмін. Бл жадайды зінше сыры болушы еді. кемізді бар арманы: балаларым жасы оыса дейтін. зі – Май ауданыны ырдаы малыны мал дрігері. Айына йге екі-ш кнге ана келуге уаыты болатын. Сондаы бірінші срайтыны бізді оуымыз. Ал біз з кезегінде кемізді ренжітпейік деп жасы оуа тырысатынбыз. Анамыз да кемізді беделін жоары стауа тырысатын еді. кеміз анамыза: «оу деген – балалара лкен сын, лкен жмыс.
Анамыз – оымаан адам еді. Сол себепті де бізді оуымыза млде басаша арайтын. Бл кісіні ойынша, миды шірітіп кітап оыанша, йге пайдасын тигізгер жмыс істеген дрыс дейтін. Біра мен шіркін, жемні бауырында трбиеленген еркесі едім, кемні айтаны есімде боландытан, анамызды онша тыдамайтын едім. Бізді анамыз жасы нші болатын. ыс кешіне, маздап жанан пешті алдында отырып н салушы еді. Мен бларды ніне киіп кетіп, кейде бзып, сгіс еститінмін.
азір жас лайып, 63-ке келгенде, кеш те болса, айран анамны маан сыйлаан дауысы мен ніне рахмет айтым келеді.
Анамызды таы да бір асиетін айтайын. Бл кісіде кре алмаушылы жо еді, біреуді уанышына уана білетін. Осы асиеттерін де аамыз екеумізге берген сияты. ылымда жарыс, ба сынау кездесіп трады. Осы жадайда адам жеіске ие болу шін кре алмаушылытан аула болуы керек. ке-шешеміз иындыа тзе де, жее де білетін адамдар еді. Екі баласын да осы жолда трбиелеуге тырысты.
1952 жылы Май ауданы азастан орта мектебіні 8 класын бітірдім. Жазда ауыла С.М. Киров атындаы азМУ-ды философия факультетіні 3 курс студенті аам Жабайхан демалыса келді. Келе сала ол менен: «Кім болы келеді?», – деп срады. Мен оуды жасы оушы едім, сондытан, жептеуір болып маазданып: «Мен аын немесе тарихшы болым келеді» – деп, зімні жазан кейбір ледерімді крсеттім. Бір мезгілде ойламаан жерден: «Ой, бомрын, сені мына жазан ледері ткке трмайды. Аын боламын, тарихшы боламын деу сандыра. Біле білсе: ылымны тзы – физика, аландары – нл», – деп, мені быт-шытымды шыарды. кем болса лкен лын жатап, «Мейірхан, бос сзді ойып, физик болу керек» деп аам екеуі шешім абылдады. Бл бл ма, мені зімні йреншікті мектебімнен айырып, малімдері жасы деп, Ертісті ары жаындаы баса аудандаы он жылды мектепке жіберетін болды.
Мен шін бл бір лкен пле болды. Себебі, мен оу озаты болсам да, мені е жек кретін оратау соатын сабатарым осы физика мен математика болатын да, ал жасы кретін сабатарым дебиет, тарих жне география болатын. Амал не, аамызды жасаан зорлыына кнуге тура келді. йде Жабайханны беделі те жоары болатын. Бан кейбір негіздер болушы еді: Бірінші – бл жігіт, мен ес білгелі басты болып жретін: оу комитетіні бастыы жне т.б., ал мен жазанды класс бастыы етіп те сайламайтын. Екінші – мені аам асыты жасы ойнайтын мерген еді. Ауыл балалары те сыйлайтын. шінші – бл жігіт бізді колхоздаы, аудандаы, тіпті облыстаы е жйрік деген аттара мініп, бйгелерге шауып еді. Осы жадайлара ауылдаы балалар ызыатын. Не керек, осыны брі мені аамды ерекше ылып крсететін. Керісінше, мен болсам балы аулаанды, ит асыраанды, карта ойнаанды, тіпті ауыл балаларыны арасындаы кпшілік шататара араласатын жан едім. Сйтіп мен 1952 жылды кзінде Павлодар облысыны Лебяжі ауданындаы ызыл скер онжылды мектебіні 9 класс оушысы болып шыа келдім. кемні арындасы апам Балшекерді олында трдым. Бл йде жиырма шаты жан тратын. Оу оуа ммкіншілік аз болатын еді. Сондытан мен ауызша сабатарды дайындау шін кітаптарымды алып мал ораа баратынмын. Барлы сабатарымды оып, оны шп жеп тран сиырлара дауыстап айтып беретінмін. Мені бл дісімні баяы кезде, кне асырларда Демосфенні ашанын мен ол кезде білмеуші едім. Физика мен математиканы есептерін тнде дайындайтынмын жне шыармасам йытамаймын деп, зімді-зім жігерлендіретінмін. Осыны арасында мен бірте-бірте классты е здік оушыларыны бірі болдым. Шынымды толы айтсам, физика мен математикадаы жетістіктерімні таы да бір себепшісі бар еді: ол мені физика мен математика сабатарыны малімі Нрмаамбетов Зпар. Бл кісі те дарынды, жаалышыл жне те атты талап ететін малім еді. Аайды басшылыымен «Евклидті емес геометрия» деген абыра газетін шыаратынбыз. азір арасам оушылар да, малімні зі де ол кезде евклидті емес геометрияны айдан білсін, біра та балалар- ды осындай жоары ыма итермелеу дрыс та екен. Бір ызыы – мені бкіл болаша мірім осы евклидтік емес геометрияны бір трі – риман геометриясымен байланысты болды. азір мені осы оытушым Ккшетауда трады.