Нацыянальная ідэя. Фэнамэналёгія Беларусі
Шрифт:
“На Беларусі Бог жыве” – казаў Караткевіч, вялікі прарок. Ягоныя вершы й проза гучаць так узвышана й на першы погляд наіўна, але ў караткевіцкай простай мудрасьці прадоньне сэнсу. І нават болей: у ім вера. Бель Белай Русі змушае ўспомніць анёлавы крылы.
Гэта праўда: усе канфэсіі, якія прыходзілі ў Беларусь, раптоўна гублялі свой агрэсіўны зарад, і запавольваліся, і нямелі перад гэтай сапраўднай незямной сілай. Для фармальнае рэлігіі ўраз губляліся ўсе арыентыры, і непарушныя догмы дымам распушчаліся ў паветры. Гэта тут юдэі мірна суседзілі з мусульманамі, тут сьсякла магутная плынь кальвінізму, тут загрузла падбрушша праваслаўя, і энэргічныя айцы-езуіты няўцямна блукалі ля тлеючых паганскіх вогнішчаў, спрабуючы ўразумець, у чым жа рэч.
Самая вялікая цяжкасьць для ўсіх дасьледнікаў беларушчыны заўжды была ў тым, што беларуская нацыянальная ідэя –
Беларусь застаецца краінай велізарнага патэнцыялу. Куды больш краінай магчымасьці, чым краінай рэальнасьці. Таму кожны беларус – гэта ўвасабленьне стоенай сілы. Спакойнай, моцнай, унутранай, засяроджанай магутнасьці. Яна выяўляецца толькі тады, калі беларуса дастаюць да глыбіні душы, і вызваляецца як тэрмаядзерная энэргія пры расшчапленьні атама ў рэактары.
Вызначальнай рысай беларускай гісторыі й сутнасьцю ўсёй беларускасьці было й ёсьць імкненьне да найвышняга, Божага, хрысьціянскага – а гэта родавая прыкмета эўрапейскасьці. Беларусь ("белая" – чыстая, вольная, сьветлая) зьявілася на гістарычнай арэне з прыняцьцем хрысьціянства ў Х стагодзьдзі. Полацк, Смаленск, Тураў ХІІ ст., выхапленыя зь цемры вераю, далі Ўсходняй Эўропе вялікіх эвангельскіх падзьвіжнікаў: Эўфрасіньню, Клімэнта й Кірыла. Галоўным чыньнікам цэласнасьці дзяржаўнасьці ў нас заўжды быў лад паміж канфэсіямі, сам "выбар веры" меў геапалітычнае значэньне, а законы нашага "Залатога веку" – ХVІ стагодзьдзя – сталіся непасрэдным наступствам духовага ўздыму: масавага друку Сьвятога Пісьма, эвангелізацыі й прабуджэньня народу, які шукаў Бога ў плынях праваслаўя, каталіцтва й Рэфармацыі. І ў стагодзьдзях акупацыяў, і ў гадох Адраджэньня вядучую ролю адыгрывалі ня зброя й ня грошы, а Слова і Дух. Беларусы перамагалі выключна па-хрысьціянску – увесь час аддаючы й ахвяруючы, шляхам пакутаў і любові. Беларусь памірала й уваскрасала пад бел-чырвона-белым сьцягам Хрыста.
Ці багата народаў, што маюць столькі ж духовых герояў? Народаў, у якіх перакладнік і першадрукар Бібліі – бясспрэчны лідэр гісторыі? На тле францускіх рэвалюцыянэраў і італьянскіх мастакоў, ангельскіх манархаў і нямецкіх філёзафаў, расейскіх вайскаводцаў і ўкраінскіх казакаў нашыя Эўфрасіньня й Скарына, Радзівіл Чорны й Гусоўскі, Скарга й Сматрыцкі, Купала й Багушэвіч – правадыры асобнага кшталту, народжаныя для ўлады Слова – пропаведзі й малітвы.
Стоеная й падаўленая мэнтальнасьць беларусаў, калі прыглядзецца, адлюстроўвае ўсё, калісьці дадзенае нацыі Богам, а потым вычваранае рабствам, грэхам і ўласнай слабасьцю: талерантнасьць, якая сталася падбітасьцю, пакора Найвышняму, што вырадзілася ў халуйства перад акупантамі, гасьціннасьць, абернутая ў прыслужлівасьць, і імкнэньне да духовага, ператворанае ў павальную паэзію. Але ў генах кожнага пакаленьня штораз ажывае адпачатны, Богам закладзены, ідэал – і менавіта яго лёгкім удыхам абуджае вера.
Магутны Божа даў нам нарадзіцца на гэтай зямлі нездарма. Кожны з нас, хто адчувае сябе беларусам, калісьці задумваецца пра сваё ўласнае прызначэньне, асабістую місію, наканаваную Богам, менавіта ў Беларусі. Ня можа быць сапраўднага хрысьціяніна безь любові да свае Бацькаўшчыны, – тым болей, ня мысьліцца сапраўдны беларус бязь веры, надзеі й любові Божае.
Пранізьлівая лучнасьць Бога й Беларусі – у сьвятых сымбалях Адраджэньня, у саміх генах нашай нацыі. Наш бел-чырвона-белы сьцяг – сьцяг Хрыста, палотнішча з крывёю ўкрыжаванага Ісуса. Наш гімн – "Магутны Божа". Беларуская цярплівасьць, ласкавасьць, талерантнасьць – найлепшыя, найхарактэрнейшыя нашыя якасьці.
Грандыёзная, хаця й павярхоўна дасьледаваная, гісторыя беларускага духу – час нашага Старога Запавету, росквіт ВКЛ, у магутных рэлігійных дыспутах і глябальных царкоўных рэформах. А шлях нацыі апошніх некалькіх соцень гадоў – жывы вобраз Новага Запавету, са страшнымі пакутамі й людзкім неразуменьнем, з крывёю й хлебам, з разьдзяленьнем беларускага генію паміж суседзямі, каб хапіла на ўсіх, з усёдаравальнай любоўю і цудоўным уваскрасеньнем дзяржаўнасьці.
Уся заходняя цывілізацыя апошніх дзьвюх тысячаў гадоў – гэта панарама разьвіцьця, пераламленьня і ўдасканаленьня асноватворнага хрысьціянскага сэнсу ў розных нацыянальных, палітычных, эканамічных і сацыяльных формах. Мы зьдзіўляемся, адкуль усё так чыста й хораша ў Амэрыцы й Брытаніі, у Швэцыі й Чэхіі, у Эстоніі ды Польшчы. Агульная культура Захаду – грамадзкая, сэрвісная, нават побытавая – гэта прамы вынік цярплівага засваеньня прынцыпу "палюбі бліжняга свайго як самога сябе", непасрэдны вынік веры ў Бога і культываваньня гэтае веры ў самім грамадзтве. Нашыя спробы пабудаваць "па-заходняму" дэмакратыю, рынак, адкрытае грамадзтва й нацыянальную дзяржаву бяз Бога, без сыстэмы каардынатаў сьветабудовы, асуджаныя на крах. Рэформы ў Расеі, ва Ўкраіне й мностве постсавецкіх краінаў будаваліся на духовым пяску – таму іх правал абсалютна заканамерны. Рэформы ў Прыбалтыцы й Польшчы абапіраліся і ў нацыі, і ў кожным чалавеку на глыбінны духовы, сутнасна хрысьціянскі падмурак – і адсюль іхны посьпех.
У Беларусі бяз Бога няма пэрспэктывы.
Так будзе дарэчы разьвязаць і вострае канфэсійнае пытанне. У сёньняшняй Беларусі ня мае сэнсу вылучаць якуюсьці "адзіна правільную" хрысьціянскую канфэсію: шчырых вернікаў багата ў розных цэрквах. Нацыянальнай ідэі на гэтым этапе хутчэй адпавядае поліканфэсійнасьць як прынцып. Гістарычныя спробы падпарадкаваць беларусаў адной манапольнай царкоўнай традыцыі ня мелі посьпеху – больш за тое, самае актыўнае духовае жыцьцё увесь час выяўлялася ў месцах сустрэчы, узаемапранікненьня, дыялёгу, калі заўгодна, канкурэнцыі каталіцтва, праваслаўя, пратэстанцтва й уніі, а ў апошні час – эвангелізму. Можа быць, менавіта поліканфэсійнасьць – вырашальны унікум Беларусі. Розныя формы й характары адзінае ўсеабдымнае, унівэрсальнае ідэі – гэта якраз той выбар між добрым і яшчэ лепшым, неабходны й сучаснаму чалавеку, і цяперашняму грамадзтву. Хрысьціянства не падзеленае, наадварот: хрысьціянаў усяго сьвету лучыць любоў між сабою. А любоў між сабою – гэта аб'яднаньне нацыі. Толькі агульнай, адзінай хрысьціянскай ісьціне ў суіснаваньні ды ўзаемадапаўненьні розных канфэсіяў, толькі любові адно да аднаго пад сілу аб'яднаць беларусаў у нацыю, вартую моцнай і незалежнай дзяржавы.
Нацыянальная ідэя, якая ня дзеліць грамадзтва на ўсходнікаў і заходнікаў, на сьвядомых і несьвядомых, на лукашыстаў і апазыцыю; ідэя, якая бачыць у кожным з нас чалавека, здольная аб'яднаць усе 10 мільёнаў беларусаў – гэта ідэя, якую найпрасьцей выразіць словамі:
"БЕЛАРУСКАЯ ФОРМА – ХРЫСЬЦІЯНСКІ ЗЬМЕСТ".
Ці, іншымі словамі: найлепшая беларуская мова, культура, традыцыя, дзяржава, беларускія тэмы й вобразы, беларуская прастора й беларускі час – для найвышэйшага, Божага сэнсу, які іх напаўняе. Уся дзейнасьць нацыянальнага руху мусіць мець імпэратывам гэтую простую формулу: беларуская форма – хрысьціянскі зьмест.
Таму асноўныя задачы нацыянальнай ідэі – хрысьціянізацыя беларусаў і беларусізацыя хрысьціянаў.
Хрысьціянства – і як сыстэма каштоўнасьцяў, і як аснова здаровага нацыянальнага сьветапогляду, і ўвогуле як вобраз найэфэктыўнейшага жыцьця – павінная стаць альтэрнатывай бездуховаму саўковаму рэжыму й грамадзкаму упадку. Так было ва ўсім сьвеце. Так будзе й у Беларусі. Шчасьлівыя сем'і, здаровыя дзеці, непітушчыя працаўнікі, якія ня крадуць і ня хлусяць, адказныя й прыстойныя людзі – гэта веруючыя. І найпершая патрэба сёньняшняга часу – надаць такім беларускім хрысьціянам нацыянальны характар, а ўсяму патрыятычнаму руху, у сваю чаргу, хрысьціянскую сутнасьць. Нацыянальная ідэя, якая сёньня можа падняць усё грамадзтва, вызваліць грандыёзныя сілы дзесяцімільённага народу, заключаецца ў духовым абуджэньні адначасова зь беларусізацыяй. Найлепшая, самая сучасная палітыка, эканоміка, культура будзе вынікаць толькі з душы, з усьвядомленага хрысьціянскага сэнсу існаваньня – і тады нас чакае вялікая будучыня, закладзеная Творцам у нашую краіну.
З пачаткам ІІІ тысячагодзьдзя ад нараджэньня Хрыста беларусам сапраўды патрэбна пачынаць усё сьпярша. Такім чынам, спачатку было Слова... і Слова было ў Бога, і Слова было Бог (Яна, 1:1-4). Новыя словы нацыянальнай ідэі, якія робяцца ключавымі ў новым тысячагодзьдзі – "вера", "воля", "любоў", "дух". Яны насамрэч значаць куды болей, чым "прагматызм", "імідж", "эканоміка", альбо "грошы". Мы мусім вывучыць пачатковыя, падставовыя паняцьці дэмакратыі, грамадзянскае супольнасьці й усяе заходняе цывілізацыі, збудаваныя выключна на хрысьціянстве. Нам варта абмяркоўваць ня тое, што там заявілі Лукашэнка ці Пуцін, а нарэшце абдумаць словы Ісуса Хрыста ці сьвятога Аўгустына. Новыя палітычныя тэхналёгіі – пакаяньне й малітва, масавыя служэньні й нацыянальная эвангелізацыя.