Нацыянальная ідэя. Фэнамэналёгія Беларусі
Шрифт:
Беларуская культура – напоеная стоенай сілай. Няяркай, не пыхлівай, стрыманай унутранай моцай, здольнай выбухнуць на паўсьвета фэномэнамі авангарднага мастацтва й псыхалягічнае прозы.
Беларуская культура выразна місіянерская. Культура эвангельскай місіі, якая аддае сябе бліжняму цалкам, і практычна ніколі не пакідае нічога сабе – місіі, што збудавала культуры Польшчы, Расеі й Ізраілю.
Беларуская культура – гэта культура сьпеву. Жыцьця ў трымценьні галасавых зьвязак: ад нараджэньня да сьмерці, ад крыку немаўляці, енку й радасьці, гаманы й надзіва мэлядычнага маўчаньня – і да пакаяннага плачу.
Беларуская культура – гэта культура Слова. Ня проста слова як сэмантычнай адзінкі, як зерня вершу, кнігі, мовы, – але Слова Божага, Слова, Якое сталася целам.
Беларуская культура – гэта культура Сэрца. Сэрца ўсяе Эўропы. Культываванае чуйнасьці, адчуваньня, прачуласьці. Ёмішча эўрапейскае душы – трапяткой, вытанчанай, узьнёслай. Храма пяшчоты. Апошняй крэпасьці рамантыкі. Хрысьціянскай сарцавіны эўраатлянтычнае цывілізацыі, што аддае перавагу ўнутранай веры перад прыгажосьцю. Месца болю й канцэнтрацыі сумленьня. Сэрца, пульс якога б’ецца ў любое зьяве беларушчыны.
Настолькі духовая – адна з самых хрысьціянскіх нават сярод эўрапейскіх культураў! – культура Эўфрасіньні, Тураўскага, Скарыны, Багушэвіча, поўная болю, пакаяньня й самаахвярнасьці, крыніца ўзьнёсласьці для Захаду й апостальскае асьветы для Ўсходу, натхненьня для аднаўленьня Ізраілю... Культура Ісуса Хрыста!
Бо беларуская культура – гэта культура духовасьці. Менавіта духовасьці, а ня проста прыгажосьці ці рамантычнасьці. Вось чаму ў нас застаўся ўсяго 1% музэйных каштоўнасьцяў, архітэктурных помнікаў ды артэфактаў – і безьліч вечных словаў. Наша старажытнасьць – гэта культура Бібліі. Наша Сярэднявечча – культура хрысьціянства. Наша адраджэньне – культура духу.
Беларушчына на першы погляд здаецца слабенькай, гатовай абамлець ад першай жа сустрэчы з сур’ёзнымі цяжкасьцямі й грандыёзнымі цывілізацыямі. Слабой настолькі ж, наколькі слабы сам чалавек. Але – вялікі парадокс закону Божага! – у малітве, пакаяньні, у любові й веры, у духу Хрыстовым беларушчына зьяўляецца адной з найвялікшых культураў сьвету.
Belle, бэль – цудоўна! Так на першай па мэлядычнасьці эўрапейскай мове выяўляецца сьветлавая сутнасьць bellaрушчыны.
Беларуская культура – бліскучы дыямэнт нацыянальнае ідэі, гранёны й адшліфаваны 1000-гадовай гісторыяй, 100% празрыстасьці й ідэальнай агранкі – валяецца сабе практычна пад нагамі пасярод Эўропы. Яго лічаць то забаўным шкельцам, то таннай падробкай. Нават самі беларусы не даюць веры ўласным вачам – то мімаходзь падфутболяць дыямэнт, то аддадуць гуляцца дзецям.
Але ж гэта праўдзівы цуд сусьветнага парадку. Падыміце яго з бруду, абатрыце й дайце зірнуць экспэртам – у іх захіне дух.
Цуд, якому няма цаны!
Пранізьлівы сьпеў “Песьняроў”, патрыярхаў этнікі на 1/6 сушы, што вывелі нацыянальны фальклёр на плянэтарную арбіту, упакорылі беларускаю любоўю і Захад, і Савецкі Саюз; тых самых “Песьняроў”, канцэрты якіх наведвалі бітлы, і пра якіх у разгар халоднае вайны амэрыканская прэса крычала: “Яны заваявалі Амэрыку!”
Празрысты беларускі голас, галоўны нацыянальны інструмант, то па-анёльску высокі, як у Барткевіча, то па-тырольску галавакружна-пералівісты, як у Забэйды-Суміцкага, то хрыпаты, як ва Ўладзімера Высоцкага ці рэзкі, як у Лявона Вольскага – але заўжды шчыры, моцны, насычаны пачуцьцём неверагоднае звонкасьці. Той самы голас, што робіць хітамі сьпевы Андрэя Макарэвіча, Юрыя Шаўчука, Алёны Сьвірыдавай, БІ-2 або “Красак”.
Крышталёвая беларуская мова – самая чыстая з усіх славянскіх моваў, што навучыла акаць окаянную Москву, а затым і ўсю Расею, узбагаціла і паэзію Пушкіна, і прозу Буніна.
Бліскучы беларускі паэтычны дар высокага пачуцьця й натхнёнага патасу, што даў сьвету пачынальніка расейскага вершаскладаньня Сімяона Полацкага, патрыярхаў польскае літаратуры Каханоўскага й Міцкевіча, і эўрапейскага генія Багдановіча – і дагэтуль рыфмуе й рытмуе ўсё навокал ва ўсенародным захапленьні вершамі.
Вялікае кнігадрукаваньне XVI ст. (ВКЛ была ў тройцы сусьветных лідэраў!), сучасная менская паліграфія (найбуйнейшая база ва Усходняй Эўропе).
Сьветланоснае барока Полацкай Сафіі, Глыбоцкага касьцёлу й Менскай Катэдры: ня дойлідзтва, а ўспышка граняў, запаленая зь сярэдзіны!
Глыбокая беларуская вайсковая проза Быкава й публіцыстыка Алексіевіч, вялікая драма чалавечае псыхалёгіі ў раманах Дастаеўскага, фільме "Ідзі й глядзі" або аповесьці "Сотнікаў".
Па-дзіцячаму захапляючыя хіты "Беларусьфільма": "Прыгоды Бураціна", "Чырвоны Каптурок", "Корцік", анімацыя Ўладзіслава Старэвіча, пэрсанажы Дыснэю, нарысаваныя Аліёй Пашкевічам ці сцэны беларускае батлейкі.
"Тарас на Парнасе" ці самаіранічны "Сказ пра Лысую гару" – і нязбытна рамантычная, творчасьць Караткевіча...
Беларуская культура будавала ў сэрцы Эўропы Божы храм з раманскага й бізантыйскага стыляў. Упрыгожвала яго драўлянай скульптурай і вуніяцкім жывапісам, беларускай кафляй і аб'ёмнай "палымянай" разьбой, зіхоткім урэцкім шклом ды барокавай ляпнінаю. Запальвала сьвечы й адлівала званы. Стварала для яго гімны й прамаўляла казані. Друкавала для яго кнігі й прымала ў гэтым храме ўсе навакольныя народы. Беларуская культура стала фарпостам эўрапейскасьці для аграмадных прастораў Усходу. Беларуская культура зьмясьціла ў сабе самую сутнасьць Эўропыі. Духовасьць. Талерантнасьць. Інтэлігентнасьць. Хрысьціянскую этыку.
Беларускасьць у вялікіх культурах нашых суседзяў можна беспамылкова вызначыць па гэтых родавых рысах. Тонкіх да вытанчанасьці, сьветлых да азарэньняў, высокіх – да Найвышняга! – рысах хрысьціянскае культуры.
Беларуская культура прызначаная ў першую чаргу для культываваньня рэлігіі. Таму беларуская мова гучыць як малітва, беларуская проза – як пропаведзь, беларускі верш – як вершы Бібліі. У дойлідзтве ў нас, што б ні рабілі, заўжды атрымліваецца храм, у скульптуры – сьвятая сям'я ды апосталы, любая карціна ператвараецца ў абраз, а сьпевы – у гімны пакаяньня ды праслаўленьня.
Нажаль, сёньняшняя эўрапейская культура, пазбаўленая адпачатнага хрысьціянскага зьместу, зь яе гуманістычным узьвялічваньнем чалавечага й ігнараваньнем Божага, перажывае эпоху заканамернага тленьня. Эўропа губляе эўрапейскасьць – і менавіта таму саступае дынамічнай, ідэалістычнай і ўсё яшчэ хрысьціянскай Амэрыцы. Беларушчына, натхнёная, духовая, мае ўсе шанцы неўзабаве ўварвацца сьвежым ветрам ў затхлае закатнае валадарства Старога Сьвету – як альтэрнатыва эўрапейскаму дэкадансу, на чале цэлае хвалі з Новай, Усходняй Эўропы.