Nga historia e popullit shqiptar

Shqiptaret: formimi i popullit, shpernguljet

Shqiptaret jane nje popull qe banon ne Shqiperi, Kosove (Rusia nuk e njeh Kosoven si shtet me vete), Maqedonine, Serbine, Malin e Zi, ka diaspora shqiptare ne vende te tjera, vecanerisht ne Itali, Gjermani, Suedi, France dhe vende te tjera. Sipas te folmeve te gjuhes shqipe dhe vecorive etnografike, shqiptaret ndahen ne gege (ne veri, shkipenia ne dialektin gege) dhe toske (ne jug, shkiperia ne dialektin toske). Nga llojet antropologjike te shqiptaret mbizoteron (sidomos ne veri dhe lindje) brakicefali (tipi antropologjik dinarik ose adriatik). Emri "shqiptare" mund te kete origjinen nga fjalet albus – "i bardhe" ne latinisht dhe alp – "mal i larte" fjale kelte, prandaj malet e Alpeve, gjermanisht. Alpen, frengjisht Alpes, italisht. Alpi. Domethene emri “shqiptare” per popujt e tjere mund te nenkuptoje banoret e maleve te larta te bardha. Ne majat e maleve shpesh mund te vezhgoni bore te bardhe, kapele akulli.

Me sa duket, ka pasur edhe lidhje midis Shqiperise Kaukaziane (nje shtet antik ne Transkaukazine lindore) dhe Shqiperise ballkanike (moderne). Shqiptaret jane indoevropiane, afer ilireve, mesapeve dhe trakeve te zhdukur. Iliret jane fise te lashta indoevropiane ne veriperendim te Gadishullit Ballkanik (dalmatet, ardeasit, panonet etj.) dhe ne juglindje te gadishullit Apenin (Iapigi, Messaps etj.). Ilirishtja eshte nje dege me vete e familjes se gjuheve indoevropiane. Perfaqesohet nga dy varietete: gjuhe ballkano-ilire (ne veri-perendim te gadishullit ballkanik) dhe mesapiane (mbishkrime te shek. VI p.e.s. – shek. I pas Krishtit, te zbuluara ne Italine juglindore).

Nga fundi i shek. ne fund te shek. para Krishtit e. Iliret u pushtuan nga romaket dhe u romanizuan. Mesapianet jane fise nga Italia jugore, ndoshta duke u zhvendosur nga Kreta ne shekujt 10-9. para Krishtit. Trakia eshte nje rajon historik ne lindje te Gadishullit Ballkanik, midis detit Egje, te Zi dhe Marmarase (nga emri i popullsise se lashte – Thraket). Thraket, nje grup fisesh te lashta indo-evropiane (dake, odris, Getae etj.), qe banonin ne verilindje te Gadishullit Ballkanik dhe ne veriperendim te Azise se Vogel. Gjate shpernguljes se madhe te popujve, ata u perzien me fise te tjera, duke u bere nje nga elementet etnike ne formimin e bullgareve, rumuneve, shqiptareve dhe popujve te tjere. Trakishtja eshte nje dege me vete e familjes se gjuheve indo-evropiane. Monumentet e shkruara (fjale te vecanta, gloss dhe mbishkrime te shkurtra) datojne ne mesin e mijevjecarit te I-re para Krishtit. e. Ne shekujt e pare te mijevjecarit I p.e.s. e. pjesa veriperendimore e Gadishullit Ballkanik dhe rajonet ngjitur me veriun ishin te banuara nga iliret, pjesa verilindore nga traket dhe pjesa jugore nga greket (helenet). Epoka e hershme e hekurit ne Evropen Perendimore karakterizohet nga e ashtuquajtura kultura Hallstatt, e cila mori kete emer te kushtezuar nga qyteti i Hallstatt ne pjesen perendimore te Austrise, ne afersi te te cilit u zbulua nje varreze e gjere qe permbante sendet me te vjetra hekuri. ne Evropen Qendrore qe daton ne shekujt 10-6. . para Krishtit e., prodhimi i hekurit u soll nga indo-evropianet me te lashte nga stepat e Uraleve Jugore. Ketu u gjeten edhe miniera kripe te se njejtes periudhe, ne te cilat u gjeten mjete te shumta pune, te cilat perdoreshin ne ate kohe ne miniera. Zona kryesore e shperndarjes se kultures Hallstatt perkon me zonen e vendbanimit te fiseve ilire dhe pjeserisht te kelteve. Por vende te ngjashme me ato te Hallstatt jane gjetur gjithashtu ne Gadishullin Ballkanik, ne Evropen Lindore, ne Gjermanine Jugore dhe ne periferine lindore te Frances. Kulturat e fillimit te epokes se hekurit te Gadishullit Iberik dhe Italise jane afer kultures Hallstatt. Epoka e hekurit ne Itali fillon ne shekullin e 10-te. para Krishtit e. Ne ishullin e Sicilise, kultura gjate kesaj periudhe duket se zhvillohet nen ndikimin e vazhdueshem te botes se Egjeut. Kultura e Italise se Jugut, si dhe rajoni i Picenes (Italia e Mesme), shfaq shenja te ndikimit ilir. Traket u vendosen ne veriperendim te Azise se Vogel dhe ne shekullin e VII para Krishtit. Fisi trak i Treres pushtoi territorin e Lidise se bashku me Cimerianet. Megjithate, deri kur Lidia mori dy here ndihme nga Asiria dhe Cimerianet u dobesuan nga perleshjet me Skithet, Lidianet ishin fitimtare. Pushteti i Cimerianeve u thye. Mbetjet e Cimerianeve u vendosen ne pjesen verilindore te Azise se Vogel, ku gradualisht u bashkuan me popullsine vendase. Popullsia kryesore e Gadishullit Ballkanik ne veri te Greqise mbeten fiset lokale bujqesore trake, niveli i zhvillimit te te cileve ishte tashme mjaft i larte. Artikujt prej bronzi dhe vecanerisht ari te gjetura ne Rumani deshmojne per nje teknike mjaft te zhvilluar per prodhimin e tyre; perdorimi i veglave individuale prej hekuri ishte i njohur ne vendet Karpate-Danubiane edhe para ardhjes se skitheve. Fiset lokale jane lidhur prej kohesh me fiset e kultures Hallstatt, si dhe me fiset greke ne jug te Gadishullit Ballkanik, ndikimi i te cileve behet vecanerisht i dukshem qe nga kjo kohe. Prandaj, eshte e mundur qe ndikimi qe filluan te perjetojne skithet nga ana e fiseve vendase te pushtuara prej tyre, te jete me i madh se ai qe ata vete ushtronin mbi ta.

Perhapja e hekurit ne Ballkan kontribuoi ne zhvillimin e metejshem te bujqesise, e cila lindi ketu qysh ne periudhen e neolitit; pikerisht ne gjysmen e pare te mijevjecarit te pare filloi te perhapet gjeresisht bujqesia e plugut. Permiresimi i mjeteve kontribuoi ne zhvillimin e zejeve – arme, farketar, qelq, qeramike; megjithate, qeramika mbeti e paperpunuar dhe primitive per nje kohe te gjate, pasi rrota e pocarit nuk perdorej ende ne keto vende.

Ne gjysmen e pare te mijevjecarit te pare para Krishtit. e. konstatohen ndryshime te dukshme ne sistemin shoqeror te fiseve vendase ilire dhe trake. Vendbanimet e kesaj periudhe perbeheshin nga fshatra dhe fortifikime te vogla te vendosura ne lartesite qe dominonin zonen. Germimet e ketyre fortifikimeve zbulojne, sic u permend tashme, sende te shumta metalike, duke perfshire bizhuteri prej ari dhe argjendi, si dhe mostra te qeramikes me cilesi te larte. Germimet e fshatrave japin shume pak prodhime metalike; dekorimet pothuajse mungojne; qeramika eshte primitive dhe pothuajse nuk ndryshon nga ato te prodhuara gjate neolitit. Natyrisht, fisnikeria fisnore jetonte ne fortifikime, dhe anetaret e zakonshem te komunitetit jetonin ne fshatra. Kjo tregon per nje proces te gjere te shtresezimit pronesor dhe shoqeror midis fiseve ballkanike. Fakti i ndarjes se fisnikerise fisnore, qe me sa duket filloi qe ne epoken e bronzit, verteton edhe dallimin ne enet e gjetura ne varrimet e pasura dhe te varfra. Por dekompozimi progresiv i sistemit primitiv komunal nuk coi ende ne mesin e mijevjecarit I para Krishtit. e. per formimin e nje shoqerie klasore ne Ballkan (pervec Greqise). Fiset e Trakeve Jugore qe banonin ne territorin e Bullgarise moderne, ku ne shekullin e 5-te para Krishtit, iu afruan me se shumti kesaj. para Krishtit e. fillon formimi i shtetit. Marredheniet e kolonisteve greke me fiset vendase, te cilat ende nuk i kishin mbijetuar marredheniet primitive komunale, marrin nje rendesi te madhe ne kete kohe. Te tilla jane marredheniet e grekeve me fiset trake ne gadishullin ballkanik, me fiset lokale te Italise jugore dhe te Sicilise, me keltet dhe iberianet, te cilet ne kohet e lashta banonin ne territoret moderne te Frances dhe Spanjes, me skithet, vende. dhe te tjere, fise ne brigjet e Detit te Zi dhe Azov. Greket vendosen marredhenie paqesore me shume nga fiset vendase ne baze te shkembimeve tregtare, te cilat u sollen perfitime te medha kolonive, por pati edhe raste te perplasjeve ushtarake.

Ne shekujt VII-III. para Krishtit e. ne territorin e vendbanimit te ilireve, greket themeluan nje sere vendbanimesh-kolonish tregtare dhe bujqesore. Pastaj komuniteti Hallstatt shperbehet; formohet nje kulture la Tene kelto-trake, armiqesore ndaj ilireve. Keltet fillojne te shtyjne iliret nga veriu, dhe greket nga lindja. Keltet pjeserisht i shtyne iliret, pjeserisht i nenshtruan asimilimit. Ne shekullin III para Krishtit e., kur iliret rane ne konflikt me romaket, ne thelb ishin ne fazen e dekompozimit te sistemit fisnor. Pasardhes te ilireve te lashte, disa studiues i konsiderojne shqiptaret e sotem. Monumentet kulturore te ilireve jane ruajtur ne Austri, Shqiperi, Itali, Maqedoni dhe Serbi.

Ekziston mundesia qe pas zhvendosjes nga Karpatet ne Gadishullin Ballkanik, indo-evropianet qe i perkasin haplogrupit R1a te asimilohen me fiset lokale paleo-ballkanike te haplogrupit I2a, si rezultat i te cilit popujt trake te njohur nga burimet e shkruara. i formuar (ne te cilin haplogrupi I2a dominonte me nje perzierje te vogel te haplogrupit R1a); ne te njejten kohe gjuha e re u formua mbi bazen e gjuhes se pushtuesve, pra ne bazen indoevropiane, duke perfshire disa vecori lokale. Traket, disa studiues i referohen haplogrupit R1b. Ekzistojne 9 haplogrupe te shqiptareve moderne: E1b1b1 (M35), J2 (M172), R1 (M173), I (M170), G (M201), K (M9, xP), J1 (M267), H1 (M52), E ( xE1b1b1), qe tregon origjinen e tyre jashtezakonisht te perzier. Nje haplogrup eshte nje grup haplotipesh te ngjashem qe kane nje paraardhes te perbashket qe ka nje mutacion te trasheguar nga te gjithe pasardhesit (zakonisht nje polimorfizem i vetem nukleotid). Termi "haplogrup" perdoret gjeresisht ne gjenetiken e popullsise dhe gjenealogjine gjenetike – nje shkence qe studion historine gjenetike te njerezimit, duke studiuar haplogrupet e kromozomit Y (Y-DNA), ADN-se mitokondriale (mtDNA) dhe haplogrupit MHC. Shenuesit gjenetike Y-ADN transmetohen me kromozomin Y ekskluzivisht permes linjes aterore (domethene nga babai te djemte), dhe shenuesit mtDNA permes linjes amtare (nga nena te te gjithe femijet). Keshtu, meshkujt jane bartes te shenuesve Y-ADN dhe mtDNA, ndersa femrat jane bartese vetem te mtDNA. Haplotipet per shenuesit autosomale jane te pranishem si tek meshkujt ashtu edhe tek femrat.

Duket se dihet prej kohesh qe stema moderne ruse kthehet ne stemen e shqiponjes dykrenare, e cila u huazua nga Duka i Madh Ivan III, pasi u martua me mbesen e perandorit te fundit bizantin Konstandin. XI dhe e bija e despotit Morean Thomas Zoe (Sophia) Paleolog, nga Perandoria Romake Lindore (Bizanti). Stema simbolizonte se Rusia eshte nje fuqi euroaziatike, ne steme njera koke duket te jete e kthyer drejt Evropes, tjetra – drejt Azise. Ne Perandorine Romake, shqiponja dykrenore simbolizonte ndarjen e shtetit ne perandori perendimore dhe lindore.

Конец ознакомительного фрагмента.