Шрифт:
Луi Арагон
Падсадная качка
Пераклад: Змiцер Колас
– Ну што, будзеш гаварыць цi не?
Яны бiлi яго бясконца. У абодвух ужо абрывалiся рукi. На клубы i спiну вязню страшна было зiрнуць. Iнспектар Бэлем уздыхнуў: "Ну i быдла! Далiбог, iх нiчым не проймеш". А яшчэ, чаго добрага, скажуць, што ён не ведае сваёй справы, калi не здолеў нiчога выцягнуць з гэтага парсюка.
– Досыць. Адвядзiце, - расчаравана прамовiў ён.
Вязню кiнулi вопратку. Каб ён здолеў адзецца, яго трэба было падтрымлiваць.
– Можаш паверыць, занятак быў не з прыемных. Як прыгадаю - з душы верне! трошкi пазней тлумачыў iнспектар свайму калегу, седзячы ў кавярнi за шклянкай пладовага соку на сахарыне, якiм даводзiлася частавацца кожны чацвер, калi ты не аматар да пiва. Той
Камера была невялiкая, прынамсi, такой не здавалася. Наблiжаўся вечар. Святло ў адтулiне за кратамi прыкметна згасала, хутка набягаў змрок. Яго позiрк упаў на парашу. Як да яе дацягнуцца ды яшчэ падняць накрыўку зубамi? Рукi - за спiнай, у кайданах, якiя не скiнеш, а калi ўсё цела ў ранах, рабiць пад сябе - пакута. Турма была набiтая бiтком, але вязня, як выключэнне, трымалi ў камеры аднаго. Зрэшты, так яму пачувалася якраз спакайней: ён нiчога гэтак не баяўся, як блiзкасцi з крымiнальнiкамi... а то яшчэ могуць падсунуць качку... Боязь да падсадной качкi не давала яму спакою.
Ён ляжаў на матрацы ў нясцерпным смуродзе, любая пастава, як нi павернешся, праз адну-дзве хвiлiны выклiкала жудасны боль. Там, дзе скура яшчэ ацалела, пачынаў даймаць сверб; спякота i гнiлое паветра рабiлi яго невыносным. Пратухлы, моташлiвы сяннiк, напэўна, кiшэў чарвямi, у паветры лёталi мухi, яны сядалi на сваю ахвяру, i ён iх адно толькi здрыгваў.
Невядома чаму вязню ўвесь час вярзлiся тоўстыя, вялiкiя хрушчы, якiх было многа пад горадам гэтай вясной. Яны падалi з дрэваў на спiну i круцiлi лапамi, не могучы перавярнуцца. Цяпер быць хрушчом настала яго чарга. Як жа было прыгожа гэтай вясной! Цi можна ўявiць сабе тут той духмяны водар расквiтнелых дрэў...
А яшчэ гэтая саламяная пацяруха, што лiпне да цела, лезе пад адзенне, цэлыя тысячы маленькiх саломiнак, ад якiх немагчыма дый бескарысна абтрасацца... Дзiўна - пакутаваць больш за ўсё праз гэтую пацяруху, калi ўсё цела ў цябе балiць, калi ўсё спiсяжана ранамi. I ў гэтым пачварным брудзе, у гэтым затхлым паветры, якiм немагчыма дыхаць, - кiдацца ў роспач ад нейкай жоўтай крышанкi, ад дробных былiнак, што чапляюцца за адзенне, датыкаюцца да ўсяго сваiм адмысловым, высушлiвым дотыкам - дотыкам турмы.
"Я нiчога iм не сказаў..."
Ён паўтараў гэтыя словы, каб хоць трошкi сябе падбадзёрыць. З распухлай губы цякла кроў. Гэта ўдарыў iнспектар, калi вычарпаў усе аргументы. Языком ён намацваў востры край абламанага зуба, у роце было солана.
"Я нiчога iм не сказаў..."
Калi наглядчык адчыняў дзверы, ён заўжды прамаўляў адно слова, толькi адно, нiбы гаварыў з кiтайцам, ён гыркаў у камеру: "Хлеб", або "Перадача", або "Змоўкнi!.." Таму што часам вязень, апанаваны незразумелым шаленствам, пачынаў раптам калацiць у жалезныя дзверы абодвума кулакамi... Так бывала i з iм - да таго, як яго скумiсавалi... Што б там нi стала, яму трэба было ўбачыць каго-небудзь, няхай нават гэты сшарэлы твар з носам-кiрпою, цi, прынамсi, каго пачуць - хоць бы тое адзiнае слова, што працiскалася з вуснаў наглядчыка, як саламяная пацяруха з сеннiка: "Змоўкнi!.." Цяпер ён быў у наручнiках. Яго справа пагоршылася. "Змоўкнi..."
"Я нiчога iм не сказаў..."
"Перадача" - у яго камеры гэтае слова не прамаўлялася. Яно было не для яго.
"Хлеб..." На падлозе валялася палова акрайца, у мiсе была налiта вада. Але ўсё гэта было даступнае не больш за парашу. Вязень вывернуў шыю i прымерыўся: як дастаць да мiсы, хоць трошкi змачыць сабе вусны, каб не расплёскаць усёй вады. Калi ў час абходу нiхто не зойдзе, давядзецца чакаць свiтання.
Гэта быў той змрочны час, калi турма нiбы прачыналася. Сцены пачыналi гаварыць сваёю няўцямнай мовай: глухiя стукi, то хуткiя, то павольныя, самыя размаiтыя спалучэннi кароткiх i доўгiх, гэтую дзiўную азбуку яму трэба было б даўно ведаць. Праз увесь будынак iшла размова, перадавалiся пытаннi, гучалi адказы. Гэты час для яго быў заўжды катаваннем бяссiльнасцю i надзеяй. Ужо сто разоў сусед з камеры побач цярплiва i ўпарта паўтараў заўсёды адзiн сiгнал. Ён спадзяваўся, што нарэшце яму адкажуць. I вось аднойчы вязень пастараўся паўтарыць гэты
Яго пабудзiў невыразны шум, перамяшаны з iзноў расцвеленым болем. Была ўсё яшчэ ноч. Але на ўзроўнi вачэй нешта варушылася, захiнаючы дрыготкае святло ад наглядчыкавага лiхтарыка. Апошнiя словы патанулi ў цемры, грукнулi дзверы. У камеры нехта застаўся! Вязень адчуў, як побач прайшлi дзве калашыны. Нехта варушыўся. Спатыкаўся нават. Куды ўжо ён улез, гэты цяльпук? Было чуваць, як ён дыхае. "Што такое?" Хто з iх сказаў: "Што такое?"
Пэўны час яны вывучалi адзiн аднаго. Калi першы вязень уцямiў, што яму ў кампанiю падсадзiлi таварыша, ён адразу падумаў пра абарону.
Качка! Гэта, вiдаць, падсадная качка. Безумоўна! "Я нiчога яму не скажу", - падумаў ён, i яго раз'ятраныя раны нiбы ўмацавалi ў iм гэтую ўпэўненасць. Ён застагнаў. Другi азваўся з цемры: "Нiчога, нiчога... А ў вас тут зусiм няблага! Дазвольце назвацца? Калье, Жазэф Калье..."
Дзiвак нейкi, напэўна. Але цiкава, як ён выглядае - малы цi высокi, худы цi тоўсты? Ва ўсякiм выпадку - качка. Праўда, наконт парашы ён прыйшоў своечасова. I наконт вады - таксама: ён знайшоў мiсу навобмацак, паднёс да яго губ. "Ды ў вас гарачка, прыяцелю..." Было неяк дзiўна адчуваць у цемры гэтыя рукi без твару.
Што яны абодва падумалi ранiцай, калi агледзелi адзiн аднаго? Гэтая змрочная камера, бруд, збiты, змэнчаны чалавек з рукамi ў кайданах за спiнай адкрывалi новаму вязню ўсю мiзэрнасць становiшча, у якiм ён апынуўся. Першы вязень прыўзняўся на адным баку i пiльна глядзеў на няпрошанага госця - на качку. Нейкi нязграбны дзяцюк, хударлявы, асаблiва ў гэтым зашырокiм адзеннi, i вочы дзiвотныя, далiбог, нейкi пацук... Уражанне ён выклiкаў даволi кепскае. I калi глядзеў на чалавека на матрацы, вусны ў яго дрыжалi. Усю ноч яму давялося спаць на падлозе.
– Яны вас збiлi?
– сказаў ён.
– Здаецца!
– адказаў першы.
Яны яшчэ не паспелi як след прызвычаiцца адзiн да аднаго, як дзверы зноў адчынiлся i да iх далучылi трэцяга. Гэта быў здаравенны бамбiза з чорнай конскаю грывай, што расла клiнам з сярэдзiны лоба. Цяпер у абодвух узнiкла аднолькавая думка: ужо гэты - пэўна качка!
Седзячы ўтрох у гэтым смуродлiвым катуху, не надта раздольным нават i аднаму, яны вымушаны былi класцiся адпачываць па чарзе. I тут было даволi цяжка аспрэчваць права на матрац у першага - з яго ранамi i заламанымi за спiну рукамi. Самы гаваркi быў Жазэф Калье. Першы ж адно сцiскаў зубы: цi то ад болю, цi ад таго, што лiчыў за лепшае адкусiць язык, нiж сказаць хоць слова. Бамбiза ўвесь час паўтараў, што трапiў сюды праз памылку. Яго звалi Дзюпаншэль. Мухi павесялелi - цяпер у iх стайнi было ажно тры канi.