Салярыс

Лем Станислав

Памiж узвышэннямi, падобнымi на пражылкi, я адкрыў штосьцi накшталт берага, некалькi дзесяткаў квадратных метраў досыць спадзiстай, але амаль што пляскатай паверхнi, i спiкiраваў машыну туды. Пасадка была цяжэйшая, чым я ўяўляў, я ледзь не зачапiўся вiнтом за выраслую проста на вачах сцяну, але ўсё скончылася без прыгод. Я адразу ж выключыў матор i адкiнуў века купала. Стоячы на крыле, я праверыў, цi не пагражае гелiкаптэру небяспека спаўзцi ў Акiян; хвалi лiзалi зубчасты край берага за некалькi крокаў ад месца пасадкi, але гелiкаптэр упэўнена стаяў на шырока расстаўленых палазах. Я саскочыў на… «зямлю». Тое, што напачатку я палiчыў сцяной, за якую ледзь не зачапiўся, было вялiзнай,

дзiравай, як рэшата, тонкай, як плёнка, касцяной плiтой, што тырчком стаяла i прарасла патаўшчэннямi накшталт маленькiх галерэй. Шчылiна шырынёй некалысi метраў наўскасяк падзяляла ўсю гэтую шматпавярховую плоскасць i выяўляла перспектыву глыбiнi. Тая ж перспектыва была вiдаць праз вялiкiя, раскiданыя абы-як адтулiны. Я залез на блiжнi выступ сцяны i адзначыў, што падэшвы скафандра незвычайна ўстойлiвыя, а сам скафандр зусiм не перашкаджае рухацца. Апынуўшыся на вышынi пяцi паверхаў над Акiянам, я павярнуўся тварам да шкiлетападобнага пейзажу i толькi зараз здолеў як след разгледзець яго.

Мiмоiд дзiўным чынам нагадваў старадаўнi напаўразбураны горад, нейкае экзатычнае мараканскае паселiшча, якое шмат стагоддзяў таму было зруйнавана землятрусам цi нейкiм iншым катаклiзмам. Я выразна бачыў пакручастыя, напалову засыпаныя i забарыкадаваныя руiнамi вулiчкi, якiя крута спускалiся да берага, каля якога булькала пенiстая мазь, вышэй уздымалiся ацалелыя зубцы сцен, бастыёны, iх акруглыя асновы, а ў выпуклых i з упадзiнамi сценах чарнелi адтулiны, падобныя на разбураныя вокны або крапасныя байнiцы. Увесь гэты горад-выспа, цяжка нахiлены набок, як напаўзатоплены карабель, бязмэтна, неўсвядомлена сунуўся наперад, марудна паварочваўся, ценi лянiва поўзалi па завулках руiн, часам праз iх прабiваўся сонечны прамень, падаючы на тое месца, дзе я стаяў. З вялiкай рызыкай я залез яшчэ вышэй, з выступаў над маёй галавой пасыпалася дробнае смецце. Падаючы, яно клубамi пылу запоўнiла пакручастыя вулiчкi i цяснiны. Вядома, мiмоiд не скала, падабенства з вапняком знiкае, калi возьмеш у руку асколак: ён значна лягчэйшы за пемзу, у яго дробнаячэiстая будова; таму ён нязвыкла паветраны.

Я ўзняўся ўжо так высока, што пачаў адчуваць рух мiмоiда: пад ударамi чорных мускулаў Акiяна ён не толькi плыў наперад невядома адкуль i невядома куды, але i нахiляўся то ў адзiн, то ў другi бок, вельмi няспешна, кожнае такое ваганне суправаджалася працяглым цмоканнем бурай i жоўтай пены, што сцякала з аголенага боку. Гэты хiстальны рух быў нададзены мiмоiду вельмi даўно, вiдаць, яшчэ над час яго народзiн, ён захаваў яго дзякуючы сваёй вялiзнай масе. Агледзеўшы з вышынi ўсё, што можна, я асцярожна спусцiўся ўнiз i толькi тады, як нi дзiўна, зразумеў, што мiмоiд мяне абсалютна не цiкавiць i што я прыляцеў сюды, каб сустрэцца не з iм, а з Акiянам.

Я сеў на цвёрдую патрэсканую паверхню за некалькi крокаў ад гелiкаптэра. Чорная хваля цяжка запаўзла на бераг, расплюшчылася i страцiла колер. Калi яна адступiла, на беразе засталiся дрыготкiя нiткi слiзi. Я падсунуўся яшчэ блiжэй i працягнуў руку насустрач наступнай хвалi. Тады яна дакладна паўтарыла тое, з чым людзi сутыкнулiся яшчэ амаль сто гадоў таму: затрымалася, крыху адсунулася, абкружыла маю руку, не дакранаючыся, аднак, да яе, так што памiж рукавiцамi скафандра i ўнутраным бокам паглыблення, якое з вадкага адразу стала мясiстым, застаўся тонкi слой паветра. Я паволi падняў руку, хваля, а дакладней, яе вузкi атожылак, пайшла ўслед за рукой па-ранейшаму ахоплiваючы маю руку паступова святлеючым бруднавата-зялёным слоем. Я ўстаў, каб падняць руку яшчэ вышэй. Атожылак сцюдзянiстага рэчыва напяўся, як дрыготкая струна, але не парваўся. Аснова цалкам расплюшчанай хвалi, як дзiўная, цярплiвая ў чаканнi канца эксперымента iстота, прыхiнулася да берага ля маiх ног, таксама не датыкаючыся да iх. Здавалася, што з Акiяна вырасла цягучая кветка, чашачка якой ахоплiвала мае пальцы, стаўшы iх дакладным негатывам, але не датыкалася да iх. Я адсунуўся. Атожылак затрымцеў i неахвотна вярнуўся назад, эластычны, хiсткi, няўпэўнены. Хваля ўзнялася, уцягваючы яго ў сябе, i знiкла за берагам. Я паўтараў гэтую гульню да таго часу, пакуль зноў, як i сто гадоў таму, адна з чарговых хваль не адкацiлася абыякава, нiбыта здаволеная новымi ўражаннямi. Я ведаў, што мне давялося б чакаць некалькi гадзiн, пакуль зноўку прачнецца яе «цiкаўнасць». Я сеў. Добра вядомая мне з кнiг з’ява нiбыта перарадзiла мяне: нiякая тэорыя не магла перадаць рэальнага ўражання.

У пачкаваннi, росце, распаўсюджваннi гэтага жыватвору, у яго рухах — у кожным паасобку i ва ўсiх разам — выяўлялася нейкая, так бы мовiць, асцярожная, але не палахлiвая наiўнасць, калi ён спрабаваў аж да самазабыцця, паспешна зведаць, ахапiць новую, нечакана сустрэтую форму i на паўдарозе вымушаны быў адступiцца, бо гэта пагражала парушэннем межаў, вызначаных таямнiчым законам. Якi неверагодны кантраст уяўляла яго някiдкая цiкаўнасць з невымернасцю, што блiшчала ад гарызонту да гарызонту. У мерным дыханнi хваляў я ўпершыню так выразна адчуваў велiканскую прысутнасць, магутную, неадольную маўклiвасць. Захоплены сузiраннем, скамянелы, я апускаўся ў недасяжныя глыбiнi i, губляючы самога сябе, злiваўся з вадкiм сляпым гiгантам. Я дараваў яму ўсё, без малейшага намагання, без слоў, без думак.

Увесь апошнi тыдзень я паводзiў сябе так прыстойна, што недаверлiва блiскучыя вочы Снаўта ў рэшце рэшт перасталi за мной сачыць. Знешне спакойны, я ўсё-такi нечага чакаў. Чаго? Вяртання яе? Як я мог? Кожны з нас ведае, што ўяўляе з сябе матэрыяльная iстота, якая падуладна законам фiзiялогii i фiзiкi, i што моц усiх нашых пачуццяў, нават аб’яднаных, не можа супрацьстаяць гэтым законам, а можа толькi ненавiдзець iх. Адвечная вера закаханых i паэтаў ва ўсемагутнасць кахання, якое перамагае смерць, стагоддзямi неадлучныя ад нас словы «finis vitae sed non amoris» («каханне мацней за смерць») — усё гэта падман. Але гэты падман не смешны, ён не мае сэнсу. А вось быць гадзiннiкам, што адлiчвае бег часу, гадзiннiкам, якi то разбiраюць, то збiраюць нанава, у механiзме якога, ледзь толькi канструктар закране маятнiк, нараджаюцца адчай i каханне, ведаць, што ты толькi рэпетытар пакут, тым мацнейшых, чым больш смешнымi яны становяцца ад iх шматкратнасцi? Паўтараць чалавечае iснаванне, але паўтараць яго так, як п’янiца паўтарае звыклую мелодыю, кiдаючы ўсё новыя i новыя медзякi ў музычную шафу? Я нi хвiлiны не верыў, што вадкi гiгант, якi нясе ў сабе смерць сотням людзей, да якога дзесяткi гадоў уся мая раса марна спрабавала звiць хоць нiтачку паразумення, што ён, якi бязмэтна гонiць мяне, як пылiнку, будзе ўзрушаны трагедыяй двух людзей. Але яго дзеяннi мелi нейкую мэту. Праўда, нават у гэтым я не быў цалкам перакананы. Аднак проста сысцi, саступiць — азначала закрэслiць тую, няхай сабе iснуючую толькi ва ўяўленнi мажлiвасць, якую даруе прышласць. Дык што ж урэшце — гады сярод мэблi i рэчаў, да якiх мы разам датыкалiся, у паветры, якое яшчэ захоўвае яе дыханне? У мяне не было надзеi. Але я жыў чаканнем, гэта было апошняе, што засталося ад яе. Якiя здзяйсненнi, кпiны, якiя пакуты яшчэ чакалi мяне? Я нiчога не ведаў, але па-ранейшаму верыў, што не мiнуў яшчэ час нязвыкла суровых цудаў.

Закапанэ,

Чэрвень 1959 — чэрвень 1960