Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)
Шрифт:
I ён круцiўся, лунаў угары, пад зорнаю высяй, усё ня мог даўмецца, што трэба зрабiць, i навошта ён тут? Дзеля чаго? Ратаваць цi ратавацца самому? Але як ён мог нешта зрабiць, калi быў падначалены чужой волi, пазбаўлены ўласнага Я. Праўда, ён адчуваў, што так доўга цягнуцца ня можа, хаўтуры ўсё ж скончацца, колькi б нi цягнулiся. Цалкам магчыма, што зь iмi скончыцца i ён.
I сапраўды, музыка стала цiшэць, бы аддаляцца кудысь у зямную цемрадзь. Але ён кружляў усё над тым самым месцам, ён не аддаляўся нiкуды, - мабыць, ужо не было куды аддаляцца. Толькi штосьцi ўнутры ў яго аддалялася ў пачуцьцях, у стаўленьнi да тае трагедыi, - рабiлася абагульненым, абстрактным, цi што. Глушэла жалобная мэлёдыя, i ён таяў зь ёй разам. Хоць сябе фiзычнага ён па-ранейшаму не адчуваў, бы i ня меў свайго цялеснага Я. Але цяпер пачало марнець i ягонае Я духоўнае...
Так цягнулася, мабыць, усё ж доўга, а мо i каротка - ён не адчуваў часу. Можа, гадзiну, а можа i год... I ўжо ён усьвядомiў, што яго самога ў прасторы стала да мiзэрнага мала. Краёчак ягонага былога Я. Усё астатняе сасмактала цемра з далёкiм, як у пачатку, жалобным гулам, ды зорным касьмiчным бляскам угары.
А пасьля не засталося нiчога...
ВОСЬЛIК
На зорным небе мiж чорных верхавiн кiпарысаў блiскуча сьвяцiла летняя поўня. Яе ясны зiхотны водсьвет няроўна ляжаў на верхнiх камянях доўгай мураванай сьцяны, за якой тулiўся вузкi бядняцкi падворак з мандарынавымi дрэўцамi на схiле ды двума-трыма каменнымi хлеўчукамi нiжэй. Ля рогу аднаго зь iх, прыхаваны ценем блiжняга кiпарысу, сядзеў чалавек, якi, не зважаючы на начны позьнi час, ня спаў i нават не заплюшчваў вочы, здаецца, i ня дыхаў нават, толькi чуйна ўслухоўваўся ў кожны гук з навакольля. Як цень ад кiпарысу пасунуўся ўбок, i поўня далiкатна кранула зарослы чорнаю шчэцьцю твар, чалавек, не ўстаючы, пасунуўся далей у цень. Было вiдавочна, што ён асьцерагаўся начнога сьвятла, не хацеў, каб яго згледзелi тут, на гэтым ускраiнным гарадзкiм падворку, дзе ён, вiдаць па ўсiм, бавiў час, чагосьцi чакаючы.
Але побач не было нiкога, нiхто да яго не падыходзiў. Вузкая сьцежка за нiзкай сьцяной, што бегла ўсьцяж камянiстага, зарослага чорным кустоўем раўчука, ляжала пустая, на падворку побач не здаралася нiводнага чалавечага руху. Дзесь у калючым, ссохлым ад дзённае гарачынi быльнягу нязмоўчна трашчэлi цыкады, ды за будынiнай на падворку зрэдчасу варушыўся, уздыхаў галодны малады восьлiк. Надвячоркам, як трохi сьцямнелася, чалавек падабраў у доле рэшту травяных аб'едкаў, пасунуў блiжэй да прывязанай жывёлiны. Аднак восьлiк не накiнуўся на траву, толькi няўцямна паўзiраўся ў незнаёмага чалавека i жаласьлiва раўнуў - ён чакаў гаспадара. Але гаспадар прапаў ад учарашняга ранку, i чалавек думаў, як бы ня сталася бяда. Як бы гаспадар не прывёў сюды тых, каго цяпер належала асьцерагацца.
Асьцерагацца ён стаў даўно, прынамсi, ня першы месяц. Адразу, як ляснула iх сьвятая агульная справа, i яны рассыпалiся, хто куды. Тыя, што ацалелi ад арышту, турмаў ды лягераў, перайшлi горы, знайшлi нейкi прытулак у суседняй, думалася, дэмакратычнай краiне, дзе яны мелiся знайсьцi i падтрымку. Дэмакратыi там, здаецца, хапала, але з падтрымкай мала што атрымалася. Учора ён глухой горнай сьцежкай перайшоў мяжу i спусьцiўся з гораў назад у гэтую няшчасную краiну, яго радзiму. Якую, не зважаючы на ўсё самае лiхое, прадаўжаў любiць сыноўскаю любоўю патрыёта цi, як некаторыя казалi, - нацыяналiста. Хай будзе i так, ад зьмены назвы ягоная адданасьць краiне i яе гаротнаму люду ня зьменшыцца. Тое ён ведаў пэўна.
Хоць, вiдаць, тое было нялёгка - некаторыя абставiны пачалi сьведчыць супраць тае яго любовi. У гарах ён мог знайсьцi схованку мiж зарасьнiку i камянёў, але ў горадзе яе трэба было шукаць мiж людзей. Першы, да каго ён прыбрыў на золку, быў iхны колiшнi добры сябра, стары мудры гаршчэчнiк, што нямала памог iм у iх барацьбе. Але гаршчэчнiк, сказалi, памёр сваёй сьмерцю, падкошаны горам ад страты сыноў. Прасiць прытулку ў заплаканай зьнямоглай нявесткi ён не адважыўся. Зрэшты, абсыпаная дзецьмi, тая й ня надта запрашала яго, i ён пайшоў прэч. Памятаў, што непадалёк жыў студэнт, таксама iхны сябра, якога ён уцягнуў у рух i зрабiў неблагiм агiтатарам. Але ўжо было ведама, што хворага на сухоты студэнта, адзiнага сына ў мацi, таксама ўзялi. Цяпер той паволi канаў недзе на сталiчным стадыёне сярод тысячаў iншых - бязьвiнных зусiм i вiнаватых хiба тым, што не схацелi жыць пад драпежнай уладай дыктатара. Другi, да каго ён пастукаў у тую ноч, спаў на ўласнай пасьцелi, але ён не пусьцiў яго й на парог, сказаў, што сам сядзiць, бы на iголках, - чакае гасьцей у бронекамiзэльках. То быў iхны аднадумца - сьвятар, i чалавек падумаў: можа, i праўда, можа, i чакае. Але яму стала крыўдна, а галоўнае пачынаўся сьвiтанак, i было невядома, куды падацца на дзень.
Патуляўшыся па ўскраiне, ён падаўся да вадавоза, якога ведаў зь дзiцячай пары ад сваёй колiшняй нянькi. То быў балбатлiвы стары, п'янiца i абiбок, ён ахвотна ўзяў зь ягоных рук апошнюю ягоную купюру i прапаў на ўвесь дзень. I на ўсю наступную ноч, якую цяпер чалавек дабiваў разам з галодным восьлiкам.
Пад ранак, як поўня закацiлася за пляскаты дах суседняй будынiны, чалавек устаў i падышоў да варотцаў у завулак. Тут ляжаў глухi начны цень, чорнае прысядзiбнае кустоўе добра хавала яго на падворку. Унiзе, рассыпаўшыся на павольным схiле, ляжаў сонны горад, месячныя прыцемкi лагодна ахiналi крывыя вулiчкi жабрацкiх прадмесьцяў, бязладныя забудоўкi каменных, глiняных, саманных сядзiбаў. Нiдзе паблiзу ня блiскала нiводнага агеньчыка, не сьвяцiлася нiводнай лямпачкi; прадмесьцi танулi ў туманiстым месячным сутоньнi. Толькi ўдалечынi зьзялi адбiткi сьвятла з-за высокiх дахаў камянiц у цэнтры, дзе высiўся нябачны адсюль прэзыдэнцкi палац, ратуша зь вежай i падсьветленым гадзiньнiкам, гатэлi, дзьве палiцэйскiя казармы за катэдрай у старажытных, нядаўна мадэрнiзаваных кляштарах. Турма месьцiлася далей, на ўскраiне, i таксама ў кляштары каля рэчкi. То было дужа здатнае месьцейка, у iм цяпер пляжылi маладыя жыцьцi шмат хто зь ягоных сяброў. Iншых, мабыць, няма ўжо i ў жывых, i наўрад цi знойдуцца калi iх магiлкi - гарылы ўмелi хаваць ахвяры - бяз знаку i сьледу.
Стоячы ў месячных прыцемках ля паламаных варотцаў, чалавек рашыў канчаткова: тое ён зробiць сёньня, уранку, адкладваць далей было немагчыма. Адклад можа абярнуцца для яго катастрофай.
Шкада, для таго зноў патрэбныя былi людзi; было бязглузда рабiць тое ўпотай, безь людзей. Толькi на людзях, лепей на плошчы. Але не на рынкавай мэтазгодна было б на ратушовай. Тую плошчу ён ведаў змалку, туды хадзiў гуляць зь нянькай, затым церазь яе бегаў у недалёкую школу. Там жа ён упершыню спаткаўся са сваiм адзiным i такiм няшчасным каханьнем, а галоўнае - там перажыў колькi хвалюючых хвiлiнаў на сходах i мiтынгах, як пасьля столькiх гадоў таталiтарызму пачала ўсталёўвацца дэмакратыя. Ды не ўсталявалася. А тады плошча раiлася ад тысяч людзей пад нацыянальнымi сьцягамi, з партрэтамi колiшнiх герояў нацыi, пад мегафонныя гукi палымяных прамоваў... Сьвятарныя словы пра дэмакратыю, волю i незалежнасьць хвалявалi болей, чым адмысловае вiно, дужа верылася, што ўсё тое хутка настане. Але не настала i, здаецца, ужо не настане. Тыя, што тады зласьлiва назiралi за iмi з палацаў ды офiсаў, са штабаў i казармаў, лiхаманкава рабiлi сваю справу i выбiралi зручны для сябе момант.
I яны выбралi яго ўдала, якраз тады, як дэмакраты таго не чакалi, i скарысталiся спосабам, якога не прадбачылi.
Калi дэмакратыя зусiм ап'янела ад пачуцьця грандыёзнай перамогi над шматгадовым таталiтарызмам, гэтыя на авансцэну палiтыкi выпусьцiлi Бульдозэр раней нiкому не вядомага правiнцыйнага палiтыка, за якiм у цяньку стаялi iншыя, вядомыя i дужа разумныя. Задума была ў тым, каб Бульдозэрам расчысьцiць шлях да ўлады i прыхапiць яе для сябе. Але Бульдозэр аказаўся хiтрэйшым за ягоных апекуноў i, зь нечуваным цынiзмам захапiўшы ўладу, не схацеў нi з кiм ёю дзялiцца, падгроб усю пад сябе. Сьпярша разагнаў парлямэнт, пасьля па адным перасаджаў у турму нядаўнiх хаўрусьнiкаў; вядомага крымiнальнага аўтарытэта прызначыў кiраваць уласнай бясьпекай. Тым ён зьбянтэжыў лiдэраў палiтычных партыяў, якiя напачатку нiбы праглынулi языкi, ня ведаючы, як паставiцца да таго. А як адумалiся, стала позна: iхныя партыi былi аб'яўленыя падрыўнымi i распушчаныя. За тры месяцы Цынiчнай дыктатуры ад нядаўняй дэмакратыi не засталося i сьледу. Парлямэнцкая апазыцыя апынулася на каменнай высьпе ў моры, мiтусьлiвых студэнтаў з унiвэрсытэту перасялiлi за калючы дрот на гарадзкiм стадыёне, унiвэрсытэцкiя будынкi занялi пад палiцэйскiя казармы. Прафэсары па адным паўцякалi за горы - на эмiграцыю, а тыя, што засталiся, шчыльней зачынiлi аканiцы i не паказвалiся на вулiцу. Народ стаiўся, сьцiшыўся, змоўк у паняверцы, падобна было - зноў засынае, каб не прачнуцца стагодзьдзе.
Чалавек ня меў выразнага намеру каго-небудзь будзiць, тым болей - народ, разумеў, тое было яму не па сiле. Але ягоная неспатольная душа прагнула пратэсту супраць гiстарычнай недарэчнасьцi, якую ён бачыў у гэтым брутальным перавароце Зялёнай дэмакратыi на Цынiчную дыктатуру. Прагу пратэсту ён ня мог задушыць у сабе, яна стала мацней за яго i вымагала ўчынку. Асаблiва пасьля таго, як за горы даляцелi чуткi, што некаторыя зь ягоных сяброў перабеглi на службу дыктатуры; iншыя на эмiграцыi павiнiлiся i пачалi прасiць дазволу вярнуцца. Ён жа вярнуўся тайком, без дазволу.
На досьвiтку пачаў неспакойна тупаць нагамi, а затым парывiста зароў восьлiк. Тое затрывожыла чалавека, усё ж ён хацеў тут застацца незаўважаным. Але й пайсьцi адсюль пакуль не выпадала: было зарана, адзiнокi мiнак на вулiцы тым болей прыцягваў да сябе ўвагу. Чалавек адышоўся ад варотцаў да арбы з прывязаным да яе восьлiкам, ласкава паляпаў яго па шыi. Восьлiк даверлiва памкнуўся да яго, пацёрся аб яго сьцягном. Бедны восьлiк, ён таксама пакутаваў на адзiноце, чакаючы ад чалавека ласкi i разуменьня. Але чалавек нiчога ня меў яму даць i ня ведаў, як памагчы. Можа, варта было б яго адвязаць ад арбы ды пусьцiць - хай кормiцца самахоць. Асаблiва, калi гаспадар зьнiк надоўга. А мо назусiм? Людзi цяпер прападалi ў любы час i дзе хочаш - уначы, з свайго ложку, на кiрмашы, у аблавах, на вулiцах i тракцiрах. Наляталi гарылы, шчоўкалi на руках кайданкi, i чалавек зьнiкаў. Нi суда, нi адваката...