Чтение онлайн

на главную

Жанры

Шрифт:

– Вайн къам бодане ду, Барзоев. Бодане къам маьрша хила йиш йац. Иза даим а дозуш хуьлу культурехь, йукъараллин дIахIоттамехь шел лакхарчу къомах. И ца хаьа йа хаа кхетам а боцу вайнах шаьш бу шайгарчу бохамашна бехке. Вайнехан сонталлин тIаьхье йу иза. Сила йоккхачу Россин пачхьалкхна дуьхьало йийр йарий ткъа, сонта ца хилча? БIе шарахь гергга эрна Iенийна цIий. Кхета дагахь буй ткъа хIинца а? БIаьрг тIера тиллачу минотехь, тухий, эпсарш, чиновникаш бойъу. Дийнна рота салтий уллохь боцуш хIокху махкахула дIасавала йиш йац. ХIун гIуллакх ду эрна цIий Iено?

– Сонта хиллехь-м, тийна, таьIна Iийр бара уьш. Хазахета ца лела. Шайгара уггар тоьллачуьра ах мохк дIа а баьккхина, лаьхкина хьаннашка, Iаннашка боьхкича а ца йина, цара дуьхьало маца йан йезара? Шаьш адамаш ца хетча, цара хIун дан деза? Уьш совцо дукха хIума ца

оьшу, господин Курумов. Йаа сискал, жимма лерам а.

Шен оьмарехь дуккха а девзинчу Курумовс шеквоцуш ладоьгIура Берсе. ТIаьххьара а собар кхачийра цуьнан.

– Хьо дукха сиха ву, Берса. И сискал а, лерам а Росси кхерийна йаккха ойла йу шун? Иза аьттехьа а дац. Кхечу къаьмнашна дерг хир ду вайна а. Россис серло йохьу лаьмнашка. Ваьшка эзар шарахь цададелларг цуьнан гIоьнца цхьана йоццачу хенахь дийр ду вай.

– Иза а хаьа суна, Къосам. Дукхе дика хаьа. Вайн халкъана шена а ца хаьа ша Iаламан мел доккхачу хьола тIехь деха. Массо aгIop кхиъначу Россин гIоьнца хIокху махко зазадоккхур дуйла а хаьа. Хенан йохалла Нохчийчохь заводаш, фабрикаш, аьчган некъаш, телеграф хир йуйла а хаьа. Шена мел ца лаахь а, ламанхошна школаш йахка а дезар ду Iедалан. Промышленностна белхалой безар ма бу. Йоза-дешар ца хуучу белхалочух белхало хир ма вац. Амма кхузара дерриг хьал кIеззигчу дворянийн а, буржуазин а гIеранан карахь хир ду Россехь а, дуьненан массо махкахь а санна.

– Амма Россис кху лаьмнашка лакхара культура йохьур йу. Цо вайн халкъан хьекъал, кхетам, дахар хийцина, бIешерийн бодашкара схьадоккхур ду, Берса. Иза ма дицдел ахь!

– И дерриг дика а, кхеташ а хир дара, Къосам, ахь йуьйцу культура цамзанийн буьххьехь йохьуш йацахьара. Ас-м ахьчул а, хьо санначу массарал а тIех лоьрий оьрсийн халкъ а, цуьнан лакхара культура а. Иштта ойла цхьана вайшиннан хилла ца Iа. Вайн халкъан оьрсашка лерам бIешерашкара схьа бу. Нохчашна цадезарг-м оьрсийн халкъ а, цуьнан культура а йаций, ткъа оьрсийн паччахьан Iедал ду. Оцу Iедале цабезам цхьана нохчийн хилла ца Iа, оьрсийн халкъана, цуьнан прогрессивни адамашна а ца деза иза. Ахь культура, боху. Шекспиран, Байронан Англис Индехь, Америкехь а, дуьненан кхечу декъашкахь а дийриг ца го хьуна? Ткъа ша дуьненан культурин корта бу бохучу Францис Алжирехь дийриг? Оцу мехкийн правительствоша шаьш лело къизаллаш шайн халкъашка хоьттуш лелайо моьтту хьуна? Йа оьрсийн халкъо къобалдо паччахьо а, цуьнан правительствос а хIокху Кавказехь дийриг? ХIан-хIа, господин Курумов, ас йуха а боху хьоьга, ас даггара лору оьрсийн халкъ, цуьнан культура. Амма Пушкинан генийс нохчий ца ларбира салтийн дIаьндаргех, Лермонтовн маршонан стихаша уьш мацаллин Iожаллех кIелхьара ца боху. Уггар хьалха, нохчашна сискал, нийсо, лерам оьшу. ТIаккхий бен культура тIеэца хан, аьтто, ницкъ а хир бац церан. Гай меца хилча, культура дагайагIац.

Оьзна йаьлла луьлла дIайайча, дIаса а хьаьжна, чим дIакхосса меттиг лехира Курумовс. Луьлла схьа а эцна, чим соне дIа а Iанийна, йухайелира Берсас.

– Оцу тайп-тайпанчу якобинцийн, ипсилантигIеран, владимирескагIеран, нана-сахибагIеран, кхеч-кхечу авантюристийн некъа ваьлла хьо, Берса. Оцу некъо уьш мича бигна хаьа-кх хьуна? Эшафоташна, тангIалкхашна, гильотинашна тIе. Ткъа уьш просвещенни нах бара. ТIеман, пачхьалкхан, политикин деятельш. Шаьш санначу кхетамна лакхарчу халкъашна тIетийжина ца Iаш, арахьарчу пачхьалкхашца йаккхий зIенаш а йолуш. Ткъа хьо кху акхачу нохчашца, церан акхачу баьччанашца – IуммагIаьрца, АтабигIаьрца, Солта-МурдагIаьрца, фанатикца Кунта-Хьаьжица – кхузахь революци йан гIерта. Дала маршалла дойла хьан цамгарна!

Полковникца къийса а, дов дан а Iалашо йолуш ца веанера Берса кхуза. Амма доладелла даьлла дов толам цуьнгахь буьсуш дерза дезара. Ша бакъ волу дела.

– Вайшиннах цомгаш мила ву замано гойтур ду, Къосам, – элира цо, собаре а хилла. – Суна дика хаьа вайнахе шайн ницкъаца толам баккхалур боцийла. Амма зама а, адамаш а, шо-шаре мел долу, хийцалуш ца го хьуна? Адамашна а, халкъана а хаа доьлла шайн мостагI а, доттагI а мила ву. Ахь цIераш йаьхнарш а, ца йохуш бисина а турпалхой хIаллакьхилла, Къосам. Амма, мацца хилла а, декабристийн, Герценан, Чернышевскийн, Добролюбовн, Некрасовн, кхечийн а сатийсамаш кхочушхир бу Россехь. Халкъийн дац вовшашца мостагIалла. Iедалан политико уьш хердина вовшех. Амма уьш кхетта догIу. Россех йоккха набахти йина монархис. Халкъаша, цхьаьна а кхетта, йохор йу иза. ТIаккха цуьнан херцорашна тIехь Республика хIоттор йу, Къосам. Ахь акха бу боху нохчий а кхета боьлла. Царна цхьатерра бIаьрга бан ца беза ЧермоевгIар, КурумовгIар, ИпполитовгIар, МустафиновгIар, БелликгIар. Амма ИвангIаьрга хьошалгIа оьху, уьш шайга а кхойкху. Жимма хан йаьлча, уьш вовшахкъасталур бац шун Iедале. Ларлолаш, господин Курумов!

Берсега телхинчу стаге санна хьоьжура Курумов.

– Хьо-хьуо теший айхьа дуьйцучух?

– Шеко йоцуш!

– Тамашийна болх бу-кх хIара, – Курумовс корта хьовзийра. – Хьох тIеман стаг ву, соьгахьчул тIех Iилма а долуш, дуьне а девзина, хIетте а, беро а дуьйцур дац ахь дуьйцург. Халкъийн вошалла! ХIун йу тIом? Цуьнан ойла ца йина ахь? Тахана – тIом, кхана – вошалла! Хьере ойла! Шина халкъана йа шина лагере декъаделлачу халкъийн мостагIалла ма кхуллу тIамо. Герз карахь тIеман арахь вовшашна дуьхь-дуьхьал хIоьттинчу шина халкъан шина векало ца лоьху оцу тIамна бехкениг. Ца хоьтту мича къомах, динехь, басахь ву, къехо йа хьолахо ву, цуьнан хIун ойла йу. Цаьршиннах ши экха, ши мостагI хуьлу. Цаьршиннан цхьа Iалашо хуьлу: вовшийн виэн, ша-ша тола, ша-ша дийна виса. Леташ болчу салтийн хилла ца Iа и цабезам а, мостагIалла а. Оцу тIамехь леташ боцчу шайн-шайн цIахь машаре Iачийн дегнаш чохь а кхоллало изза акха, къиза ойла. ХIунда аьлча оцу тIамехь летарш, бойъурш а оцу цIахь болчу машаречу нехан дай, кIентий, вежарий, майранаш ма бу. ХIоранна а лаьа шайн да, ваша, кIант, майра тола, уьш дийна цIа берза. Царна дуьхьал летачу халкъана неIалт хьежадо йа иза иэшор доьху. Дукха хан йоццуш чекхбаьлла иттанаш шерашкахь лаьттина, итт эзарнаш нохчийн а, оьрсийн а синош дIадаьхьна къиза тIом. Хатта хьайна нохчочуьнга йа оьрсичуьнга, хьан да, ваша, майра хьан вийна? Хьоьга эр дац, уьш Ивана йа Ахьмада байъина, оьрсаша а, нохчаша а байъина эр ду. ШийтталгIачу шарахь Россе баьхкира французийн мехкашдIалецархой. Оцу шерашкахь xIop а оьрсичунна муьлхха а француз шен луьра мостагI хетара, хIунда аьлча и цивилизованни француз герз карахь Росси дIалаца, оьрсийн халкъ лолле дерзо веана дела.

– Ткъа оццу оьрсичо дицдора, шен паччахьо, шен правительствос шайн берриг ницкъаца французски революци хьошуш а, Европехь монархиш йуха меттахIиттош a гIo дина хилар.

– Иштта-м хуьлуш ма ду. Исторехь суна ца хаьа, оцу тIамна ша бехке делахь а, цхьа а халкъ цунна къера хилла меттиг. Дуьхь-дуьхьал летачу шина а халкъана ша-ша бехке ца хета. Туркошца тIемаш болчу хенахь оьрсаша xIop а турко адамаш дойъург кхайкхаво. Ткъа туркоша а маьхьарий хьоькху, оьрсий мехкашдIалецархой, Iазапдаллорхой, гаурш бу бохуш.

– Нуьцкъаха тIаме, Iожаллина тIелаьллинчу оцу мискачу оьрсичунна а, туркочунна а ца хаьара, шаьшшиъ туркойн султанан а, оьрсийн паччахьан а, церан гIеранийн а хьал лардеш, дебош летий а, лей а!

– ДIавалахьа, делхьа! Цаьршиннан хьекъал ма дац иштта кIорга ойла йан.

– Муха хуьлу, зорбанехь, килсехь, маьждигашкахь церан хье чу дIовш дуттуш хилча. Кхин ойла йан гIортал. Сихха вуьйр ву.

– Вайшимма долийначу гIуллакхна генаваьлла вайша. Хьо вежарий бан гIертачу ламанхошна а, оьрсашна а тIе йухаверзий вайша. Дуьззинчу дезткъа шарахь вовшийн цIий Iенийна цара. Оцу тIамна бехке паччахь а, правительство а хуьлуьйтур вай. Амма ахь хаттал гIалгIазкхичуьнга йа ламанхочуьнга? Цара паччахьаш бехке бийр бац. ГIалгIазкхичо эр ду, ламанхой шайн станицашна тIелетара. Ламанхочо – гIалгIазкхий, шайн махка а баьхкина, охьахевшина. И дезткъа шарахь бахбелла цIийIеноран тIом селхана чекхбаьлла. Ламанхо иэшна, гIалгIазкхи тоьлла. Хьалхарчуьнгара латта дIадаьлла, шолгIачунна – карадахна. Цаьршинна йуккъехь машар ца хилла. Ламанхочо шен латта йухадерзоре сатуьйсу, ткъа гIалгIазкхичо шен карадеанарг цунах лардийр ду. Оцу шиннан дегнаш чохь вовшашка цабезам лаьтта. Ткъа хьо, оцу тIамехь беллачийн кешнийн баьрзнаш дакъадалале, йагийначу йартех туьйсу кIур дIа а бале, адамаша чIир а йастале, царах вежарий бан гIерта!

– Амма адам кхетар ду хенан йохалла…

– Нагахь царна кхета а, церан барт хилийта а гIерташ нах хилахь! ХIинцалерчу адамийн масех тIаьхье хийцайелча. Хьуна ма-моьтту, итт, ткъа шо даьлча-м хир дац иза. TIe, мила ву халкъашна йукъара мостагIалла дIадаккха, халкъаш цхьаьнатоха, халкъийн барт бан гIерташ? Цхьа а. Мелхо а, мостагIалла марсадоху. Шайн мохк схьа ца белча, законехь шаьш муьжгашца ца нисбича, даг чуьра вас дIайер йуй ламанхойн?

Конец ознакомительного фрагмента.

Поделиться:
Популярные книги

Неудержимый. Книга XVIII

Боярский Андрей
18. Неудержимый
Фантастика:
фэнтези
попаданцы
аниме
5.00
рейтинг книги
Неудержимый. Книга XVIII

Защитник

Кораблев Родион
11. Другая сторона
Фантастика:
боевая фантастика
попаданцы
рпг
5.00
рейтинг книги
Защитник

Ратник

Ланцов Михаил Алексеевич
3. Помещик
Фантастика:
альтернативная история
7.11
рейтинг книги
Ратник

Последняя жена Синей Бороды

Зика Натаэль
Любовные романы:
любовно-фантастические романы
5.00
рейтинг книги
Последняя жена Синей Бороды

Дракон с подарком

Суббота Светлана
3. Королевская академия Драко
Любовные романы:
любовно-фантастические романы
6.62
рейтинг книги
Дракон с подарком

Огненный князь 4

Машуков Тимур
4. Багряный восход
Фантастика:
попаданцы
аниме
5.00
рейтинг книги
Огненный князь 4

Диверсант

Вайс Александр
2. Фронтир
Фантастика:
боевая фантастика
космическая фантастика
5.00
рейтинг книги
Диверсант

Вперед в прошлое 6

Ратманов Денис
6. Вперед в прошлое
Фантастика:
попаданцы
альтернативная история
5.00
рейтинг книги
Вперед в прошлое 6

Жена по ошибке

Ардова Алиса
Любовные романы:
любовно-фантастические романы
7.71
рейтинг книги
Жена по ошибке

На границе империй. Том 7. Часть 3

INDIGO
9. Фортуна дама переменчивая
Фантастика:
космическая фантастика
попаданцы
5.40
рейтинг книги
На границе империй. Том 7. Часть 3

Дайте поспать!

Матисов Павел
1. Вечный Сон
Фантастика:
юмористическое фэнтези
постапокалипсис
рпг
5.00
рейтинг книги
Дайте поспать!

Медиум

Злобин Михаил
1. О чем молчат могилы
Фантастика:
фэнтези
7.90
рейтинг книги
Медиум

Черный Маг Императора 5

Герда Александр
5. Черный маг императора
Фантастика:
юмористическое фэнтези
попаданцы
аниме
5.00
рейтинг книги
Черный Маг Императора 5

Я не Монте-Кристо

Тоцка Тала
Любовные романы:
современные любовные романы
5.57
рейтинг книги
Я не Монте-Кристо