Йеха буьйсанаш

Айдамиров Абузар

– И сацам маца хилла? – хаьттира Маккхала.

– ДIайаханчу аьхка. Лорис-Меликовн план йу иштта. Амма, паччахьан вашас хIинца а иза чIагI ца йина бохуш, хаамаш бу.

Цхьана ханна къамел сецира церан. Аьрзу а, Берса а дIатевжира, ткъа Маккхал синтемза волавелира. Кхааннах цхьа Берса вара сапаргIат. Накъостех дага ца ваьллехь а, цо сацам тIеэцнера хьалххе. Цундела доттагIашка ойла йойтуш Iара иза.

Малх чубуза peгIa лахбелча, ломара цIа эха дуьйлира адам. Уьш стерчийн ворданашкахь а, гихь а дечиг дохьуш богIура. Берсина хаьара и дечиг цара шайн цIерачу кхерчахь даго ца дохьуьйла. Цхьаболчара ма-боьлххура редуте хьур ду дохка, ворданаш йолчара кхана-лама – Соьлжа-ГIала.

Иштта дечиг духкуш йаьккхинчу кIеззигчу шай-кайнах шайн доьзалшна тIейуха цхьацца тIелхиг а, туьха-мехкдаьтта а оьцу цара.

ДIасакъаста деза хан тIекхаьчнера.

– МаьIIаргона вицлора-кх со, – элира Берсас, охьа а хууш. – Польшехь долчу хьолах хабар хезний-те ДанчIина?

– Полякашца дерг чекхдаьлла. Хьаьшна уьш.

– Россехь?

– Хийцамаш бац. Муьжгийн карзахаллаш дено-дено лагIлуш йу. Цаьрга догдохийла а дIайаьлла.

– Изза хила доллу-те вайх а? – элира керлачу хаамаша сагатдинчу Аьрзус. – Оцу полякех а, оьрсийн муьжгех а йолу дегайовхо а дIайолуш йоллу. Паччахьан арахьа тIом хир бу ала меттиг а ца го. Нагахь Iедал кхузахь и шен Iалашо кхочушйан гIортахь, дуьхьало йан цхьа а тайпа кечам бац вайн. TIe, махкана чоьхьа а, арахьа а гIуллакхаш нисдина Iачу паччахьо, вай гIаттам болабахь, шен берриг ницкъ Нохчийчу тоттур бу. Дала цхьа некъ ца гайтахь, тахана цкъа бIаьрзе ду вай.

Берса, охьа а хиъна, Аьрзуна тIевирзира.

– Ахь муьлха некъ гойту? – хаьттира цо.

– Уггар хьалха, пхеа йа ворхI стагах тIеман кхеташо кхолла йеза вай. Царах цхьаъ коьрта ца хилча-м вер вац, амма цо кхеташонан дукхахболчийн лаам кхочушбан дезар ду. Дика хир дара, кху цхьана баттахь вайн йерриг йартийн векалийн гулам кхайкхийна, цигахь тIаьххьара сацам тIеэцча. Йа, вуьшта аьлча, нагахь Iедал йарташ кхалхо долахь, сихха гIаттам боло.

– Дика ду. Нагахь йарташ кхалхо йолайахь, вай гIаттам болор бу. Амма со буххенца дуьхьал ву вайн йуьхьанцарчу бартана.

– ХIунда?

– Хьекъале Iалашо йоцуш болийначу гIаттамо эрна хIаллакдийр ду адам. Цундела вай къасто йеза вешан къийсаман тIаьххьара Iалашо. Вайн вешан ницкъаца Нохчийчуьра паччахьан Iедал дIадаккхалур дуй вайга?

– Дера, дац, – доккха садаьккхира Аьрзус.

– Россин арахьарчу тIаме ладоьгIуш Ia вай, – дуьйцура Берсас кхидIа. – Оцу йукъах пайда а эцна, толам баккха а тарло вай. Амма иза а шеконехь гIуллакх ду. И тIом даим лаьттар ма бац. Росси тоьлла йа эшна, чекхбер бу. ТIаккха паччахьан Iедало, шен берриг ницкъаца вайна тIе а дирзина, къамкъарг Iовдур йу-кх.

– ТIетаьIна Iийр дац. Мозий санна, хIаллакдийр ду.

– ХIан, паччахьан Iедал дIадаккха вешан аьтто болуьйтур вай. КхидIа? ТIаккха хIун дан деза хаьий вайна цхьанне а? Мансуран, Бийболатан замане йухадоьрзур ду? Доьрзийла йац. Цкъа делахь, цул тIаьхьа бIе шо даьлла. ХIинца кхин зама, кхин хьелаш, кхин адамаш ду. Кху тIаьххьарчу тIамо вайн халкъан ах боьрша нах хIаллакбина, ах латта вайгара дIадаьккхина. ШолгIа-делахь, станицашний, гIаланашний уллохь йолу арен тIера йарташ, шайн кхолламна къера а хилла, севцца. Керлачу хьелех боьлла цигара бахархой. КхозлагIа-делахь, вайн халкъана йуккъехь шена тIетийжа керла ницкъ карийна Iедална. Ас буьйцурш нохчийн эпсарш, совдегарш, кегийра долахой а, Iедалан гIуллакхчаш а бу.

– ХIета, Iедална муьтIахь а хилла, совца деза, боху-кх ахь, Берса? – хаьттира Аьрзус. – Йа, вуьшта аьлча, къоьлла, мацалла, харцонаш, сийсаздар а ловш?

– ЛадогIал ахь, Аьрзу. Халкъ, адам санна, хенаца кхуьу. Ницкъ а, кхетам а цхьана дийнахь йа цхьана бIе шарахь а багIац цуьнга. Оцу гIуллакхна дукхе-дукха йеха хан йеза. ТIамал хьалха хиллачу хьелашка вайн халкъ йухадерзор стаг шен бераллин хене йухаверзар санна хир дара. Вайна вешан хенаца, хIокху заманца нисдалар оьшу. Амма, кхечу къаьмнех а къаьстина, Россех къаьстина-м муххале а, вешан дахар хийца ницкъ а, кхетам а, аьтто а бац вайн.

– Хьо хIун аьлла ву ткъа?

– Вайн кхоллам Россерчу кхечу къаьмнашца цхьаьнабозар, цаьрца цхьаьна вешан маршонан гIулакхехьа къийсар коьрта декхар лору ас.

– Ой, цаьрца дуьстича, вайгара хьал дуккха а хала ма ду, Берса. XIapa къоьлла, Iазап, харцо ловш дехачул-м, летта делла, дуьнен чуьра дIадовлар гIоли ма йу!

– Аьрзус гойтург уггар сийлахь некъ хета суна а, – тIетайра Маккхал.

– Сийлахь некъ-м бара иза, амма шеконехь бу-кх. Догдохуьйла кIезиг йу. Со тешна ву, паччахьан Iедалан Iазап кIел дохку халкъаш мацца а цкъа шайн массеран йукъарчу маршонехьа цхьабарт болуш цунна дуьхьал гIовттург хиларх а, цара толам боккхург хиларх а. Дуьненахь цхьа адамаш ду, халкъашна шайн маршонехьа, керлачу дахарехьа къийса а, толам баккха а хьоьхуш. Ас дийцира-кх шуна Iазапехь дохкучу халкъаша пхийтта шо хьалха Европина тIехула гIаттийначу буьрсачу дарцах лаьцна. Иштта чIогIа дацахь а, изза дарц делира Россехь а. Оцу хьалхарчу дарцан ницкъ ца кхечира халкъашлахь Iазапдаллорхойн Iедал дуохо. Амма хIинца керлачу, кхин а буьрсачу дарцан мархаш гуллуш йу Европина а, Россина а тIехула. Кестта дарц дала герга ду, кIентий.

– ХIета, вешан гIаттам оцу дарце хьажабо-кх вай?

– Кхин некъ бац.

– Ткъа йарташ Соьлжан а, Теркан а аьрру бердашка а, Жимачу ГIебарта а кхалхо йолайахь? Ваьшкахь дисина латта а дIалур ду вай?

– И ша ду. ТIаккха герз караоьцур ду вай. Амма вайнах дIакхалхор а, гIалгIазкхий схьакхалхор а чолхе гIуллакх ду. Цунна масех шо хан йезар йу Iедална. Вайн декхар хIун ду? Цхьана минотана а мал ца беш, гIаттамна кечамбар. Амма ларлуш хила. Солтамурд, Вара, Залма, ШоIип майра нах а, дика къонахой а бу. Амма цхьана майралло ца дуьгу халкъ толаме. Иза а хиъна вайна. Хьекъал, кхетам, собар оьшу. Йукъара кхеташо кхайкхарна сихдала а ца оьшу аьлла, хета суна. Аьхкен чохь кхераме ду иза. И гIуллакх Iаьне тоттур вай. Ткъа хIинца, малхбузан ламазаш дина, дIасадаха деза.

ДоттагIий хьалагIевттира. Шовданна йисттехь ламазаш иэцна, гIуллакх сихха чекхдаьккхира цара.

– Оцу Варас лелочунна реза вац со, Берса, – элира Маккхала, кога мачаш а йухуш. – Кху хьаннашца, бIаьн некъашца эпсарш, хьаькамаш дIасабовла ца буьту цо. Хьуна хууш ма ду, цо хIинцале а маситта стаг вийна хилар. Тухий цхьаъ вожа а вой, иза шен обаргашца хьуьнха вулу, ткъа Iедало адамаш хьийзадо. Варега дIахаийта цо лелочунна тхо резадацар. Иштта байъарх кхачалур бац мостагIий, оцу некъаца йаккхалур йац маршо. Вийначу пурстоьпан меттана цул а Дала тоьхнарг хIоттаво. Цунах, зиэн бен, пайда балац.

– Вара, хьаха, ву шен цхьа буьрса амалш йолуш стаг, – доккха садаьккхира Маккхала. – Шелахь хиллачу гIуллакхо дог акхадаьккхина цуьнан. Иза хIинца йа нахах а, йа Iедалх а ца теша. Ас масазза аьлла цуьнга и хьуна хетарг. Аьттехьа а ца дуьту.

– КIеда аьлла ахь, – Iоттаре тIетуьйхира Аьрзус. – Цунна хаа деза, ша лелочара вайн йукъарчу гIуллакхна зулам дойла. Цо бицбан ца беза дIадаханчу шарахь кхечаьрца цхьаьна шел лакхарчеран омра кхочушдан а, тешаме хила а ша биъна дуй. ДIахаийта цуьнга, нагахь санна ша бахьанехь цо кхул тIаьхьа адамна сингаттам балийтахь, иза шен коьртах вериг хилар. ХIораммо а шена луъ-луург лелийча, вай вовшахдетта гIуллакх хIаллакьхир ду, ткъа иза хуьлийтийла дац, муьлххачух хIуъу хилла додахь а. Вайх хIораммо, дуйнаца чIагIдеш, пурба делла, нагахь шегара йамартло йаьлла, бартах воьхна меттиг хIоттахь, кхиэл йоцуш шен цIий хьаналдеш.