Йеха буьйсанаш
Шрифт:
Дукха хан йалале гIашлойн новкъахь гучувелира цхьа бере. Урх тесна йитина цуьнан говр меллаша йогIура. Коьртах хьарчийначу башлакхца, тIекхоьллинчу вертанца цунна тIера бере, цхьа а хIума тергал ца деш, кIорггерчу ойланаша лаьцна хеталора.
Болатна бIаьрг ма-кхийтти бевзира кIайн сет а, кIайн когаш а болу Берсин расха дин. Даим гIайгIане, ойлане Берса вовза а дацара цуьрриг хала. Иза гергакхача воьлча, попах схьабаьккхина кIожам бага а лаьцна, гIодаца охьа а веана, лахарчу гаьн тIехь сецира Болат.
Попа кIелхула волучу Берсина букъах цхьа хIума кхийтира. Болат бIаьрнегIар тоха кхиале,
– ЭхIе-хIе! Кхеравелин хьо! – мохь белира шен забарх там хиллачу Болатан. – ХIоппIахь! XIapa-м со вай!
Ша тIехь Iачу гаьннах кхозалуш, лаьтта охьаиккхира Болат.
– Болат! Хьий, йилбаз, йаI! Хьуьн чохь иштта забар йан мега ткъа?! – барт бетта хIоьттира Берса. – Мила ву а ца хууш, ас, тоьхна, къиг санна, чуваийтинехь, хIун хир дара? ДанчIин кIант хир вацара, сан доттагI а, жима тIемало а вовр вара! Низам талхорна таIзар дан деза хьуна.
Кхеравеллачу Болата шен кIесаркIога мIараш хьаькхира.
– Олла ма ло! Ма тIемало а ву, цIулла серах а кхералуш! Мичахь бу вайн хьеший?
– Шала-Iинехь.
– ДIавало. Амма таханлера гIалат йуха далийтахь…
– Ас кхин йийр йац забарш…
– Дукха хан йуй хьо соьга хьоьжуш Iен?
– ХIан-хIа. Ах сахьт гергга, – кхерам тIехбаьллий хиъна, Болат йуха а векхавелира. – Хьо, паччахьан эпсар хиллехь а, ледара обарг ву, ваши.
Берса, вела а велла, кIанте хьаьжира.
– Со-м ма вац обарг.
– Обарг вацахь а, амма лечкъаш-м лела хьо. Велахьара-м, цхьамма тоьхна вожор вара йа мостагIаша дерзинчу куьйгашца а дIалоцур вара.
– И хIун ду?
– ХIун ду! Хьо санна лелачу стеган лергаш сема хила деза, лаьттахула зингат доьду а хезаш. Мел йуькъачу а хьуьнах чекх са гуш, бIаьрг сирла хила беза. Йовза йеза акхаройн, олхазарийн амалш, лараш. Ткъа хьан тидам ца хилира со волчу гуонаха тийна хиларан. СхьадогIу олхазар, со а гой, охьахууш, ца хууш, додий, дIадоьдура. Ас тамаша ца бо хьуна уьш цагарх. Хьо, вертанна йуккъе воьлла, коьртах башлакх хьарчийна, наб йеш ма вогIурий. Топ а кхозу вертанна чухула йуьхьар а йерзийна, кочахь. Хьо иза схьайаьккхина валале, дара хьуна цIен-кIайн ло доьлхур. Топ, йуьхьиг хьалха а йерзийна, каралаьцна йа шена хьалха пурхашха охьайиллина хила йеза. Лергаш, бIаьргаш, марий баьстина хила беза, мел шийла йелахь а. Хьо кхузахь сацал, новкъахь адамаш дуйла хьажа со.
Ведда вахана, новкъа а иккхина, хьала-охьа бIаьрг а тоьхна, Берса тIевоьхуш, куьг ластийра цо.
– Со-м, цхьанхьа со тергалвеш хьо вуйла хууш, парггIат вогIурий, Болат. Амма ахь дийцина сан гIалаташ нийса ду. Хьан Iамийна хьо иштта? – хаьттира Берсас, шаьшшиъ, ЭгIашта боьду некъ хадийна, дехьаваьлча.
– Зумсойн Залмас, – дозаллица жоп делира Болата. – Стохка аьхка а, дIадаханчу Iай а Органца хьала лаьмнашкахь ши бутт баьккхина ас. Цхьа бIе гергга вара тхо цо Iамош. Аьхка-м хаза дара цигахь. Йуькъа, сийна хьаннаш, шовданаш, олхазарш, акхарой. Доллучул хаза дара Орга. Чехка, буьрса! Уггар хи чехка долчухула неканца а, говрашкахь а дехьадийла Iамийра тхо. Нека-м сиха Iемира суна, амма бедарш, герз а коьрта тIехь, уьш ца дашош, хих вийла хала дара. Тоьпан а, тапчанан а лергара молха тIунделлачунна хIума тухура Залмас. Дечгаш вовшахтуьйсуш, бурам бан а, цуьнца хи тIехула лела а Iамийра. Доллучул самукъане дара акхарой йойъуш, церан цIокарчех катташ дар.
– Уьш стенна оьшура шуна?
– Стенна оьшура! Дусий, уьш пхи-йалх вовшахдоьхкий, Органах довлура тхо-м царна тIехь. ГIуллакх дIадаьлча, чуьра мох дIа а хоьций, таьлсаш чу дохкура. Бурмана дечгаш хедош, уьш вовшахтуьйсуш, уьйъуш лелочул атта а, самукъане а дара иза. БIаьста-м йаа хIума а карайора, миччахьа охьавижа а мегара. Амма Iай хала дара. Тхаьшна даа а, йа говрашна дала а рицкъа доцчу дигира тхо. Лаьмнашкахь каро дезара тхуна дерриг а. Йуьхьанца Iаламат хала дара. Шело, мацалла! Лайн саьнгарш, шан тархаш! Цхьажимма а ког шершина, галваьлча, къакъарашт аьлла бухарчу дуьнена гIyp вара хьо. Амма тIаьхь-тIаьхьа атта хилира. Лай кIел говрашна йао буц карайора, толлуш, тхаьшна напхина таро а йалора. ОххIай, ма сатийсира оха сискале! Амма сатоха дезара. ТIамехь иштта меттигаш дукха нисло, боху. Хало-м, дера, лайра оха, делахь а, тхох цхьа а дохко ца ваьлла цигахь Iай, аьхкий цхьацца бутт баккхарх.
Нохчийн божабераш физически кхиорах лаьцна оьрсийн эпсарша дуьйцуш дукха хезнера Берсина. ТIом чекхбаьллачул тIаьхьа цхьана-шина шарахь тесна йитина и шатайпа школаш дIадаханчу шарахь дуьйна йуха а болх бан йолайеллера. Ламанца йолчу йарташкара итт шарера йалхитта шаре кхаччалц долу бераш, рогIехь аьхка а, Iай а цхьацца баттана лаьмнашка а дуьгуш, тIеман гIуллакхна Iамор тайпанийн тIеман тхьамданашна тIедиллинера хинболчу гIаттаман куьйгалхоша. Церан болх муха дIабоьду хьожуш, цкъа Берса ша а хиллера ломахь. Цо самукъадолуш ладоьгIура Болата дуьйцучунга.
– Кхин хIун Iемина хьуна?
– ОхI, дуккха а! Талла, нийса топ тоха, тур-шаьлтанца, говраца хьуьнарш гайта, кIоргачу лай тIехула, чу а ца воьдуш, лиэла. Бердана, тIулган а, шан а тархашний, дитташний тIевийла. Хьо Iамийний иштта? – хаьттира Болата цIеххьана.
– ХIан-хIа, Болат, – гIайгIане жоп делира Берсас. – Со кхечу кепара Iамийнера тIамна.
– ХIай-хIай! Хьан леларехь а хиира суна, хьуна хIумма а ца хаьийла!
– Амма мел дика хир дара хаьий хьуна, Болат, шу массо а ас дешначу школашкахь Iемина хилча?
– Стенна оьшу и? Ас-м доьшур дацара цигахь, со вийчи а!
– ХIунда?
– ХIунда! Цигахь мел дешнарг мунепакъ хуьлий вогIу цIа, тIаккха, керстанийн лай а хуьлий, вайнах байъа хIутту.
Берсас доккха садаьккхира.
– Вай дерриг дешна, кхетам болуш делхьара, хир бацара тIемаш. Массарех эпсарш хила аьлла-х даций. Дешар-м кхитайпа а дай.
Амма Болатна хаза а ца хезара Берсас дуьйцург.
– Аьрзус цхьаннахьа а ца дешна, ткъа муьлххачу а инарлел майра а, хьекъале а ву ша. Вуй, ваши?
– Майра а, хьекъале а ву, амма цуьнгахь Iилма дац.
– Ма дийцалахь! – куьг ластийра Болата. – Дера, ву Аьрзу майра тIемало. Дадас цуьнан хьуьнарш дуьйцу суна. Аьрзус а Iамийна суна дуккха а хIуманаш. Суна тахана xIapa тапча а йелла цо!
Хечин борчах схьа а йаьккхина, Берсе тапча кховдийра Болата. Цунна томана, схьаэцна, леррина хьажа а хьаьжна, йухайерзийра цо иза:
– Дика герз ду xIapa-м, лело къонах велахь.
– Маккхал а вац вуон тIемало, амма герзал дика мотт лебо цо.