За наміткай гісторыі

Колькі б ні мінула часу ад запачаткавання кніжнай справы на свеце, а нас не перастае хваляваць тая далёкая кніга, сапраўдная, першая, з якой усё і пачалося. Бо яна і да гэтага часу захоўвае не толькі дабравесце для людзей, але і дыхае цяплом рук, што яе стварылі. Да такога неацэннага скарбу адносяцца рукапісныя кнігі. Самымі каштоўнымі і старадаўнімі рукапіснымі кнігамі на беларускай

зямлі лічацца Тураўскае евангелле ХІ стагоддзя, Полацкае евангелле ХІІ стагоддзя і Аршанскае евангелле канца ХІІ – пачатку ХІІІ стагоддзя.

Сёння цяжка нават уявіць, каб чалавек суткамі, месяцамі, гадамі сляпіў вочы толькі з адной мэтай – перапісаць кнігу. Ён ператвараў трымцівы агеньчык свечкі, спадарожніцы няўтомнай працы, у непагаснае святло ведаў і прасвятлення чалавечай душы. Ды не проста перапісваў, а карпатліва і настойліва ствараў сапраўдны мастацкі шэдэўр, з усёй шчырасцю ўпрыгожваў старонкі арнаментамі і малюнкамі.

Сярод такіх старадаўніх рукапісных рарытэтаў, сагрэтых душой і рукамі добраахвотных прыхільнікаў кніжнага прыгоства, найпершым з’яўляецца Тураўскае евангелле. Па сведчанню вучоных, гэта самая старажытная рукапісная кніга, якая была створана на беларускай зямлі.

Назва Евангелля паходзіць ад месца яго адкрыцця ў 1865 годзе – у Тураве тагачаснага Мазырскага павета. Была і яшчэ адна спадарожная акалічнасць. Да самага пачатку ХVІ стагоддзя Евангелле належала Тураўскай Праабражэнскай царкве. Пра прыналежнасць яго тураўчанам сведчылі і два запісы, зробленыя на старонках кнігі князем Канстанцінам Іванавічам Астрожскім.

У той час знакамітаму ў Вялікім княстве Літоўскім княскаму роду Астрожскіх належаў і Тураў. Канстанцін Астрожскі быў вядомым военачальнікам, здабыў перамогі больш як у 60 бітвах. Найвышэйшы гетман Княства, віленскі кашталян, трокскі ваявода, ён па колькасці падданых і памерах зямлі, што належала яму, лічыўся другім чалавекам у дзяржаве. Акрамя таго, князь выступаў заўзятым прыхільнікам і абаронцам праваслаўя, рэлігійным мецэнатам, шчодра падтрымліваў цэрквы.

У адным са сваіх укладных (даравальных) запісаў, зробленых у Тураўскім евангеллі 2 мая 1508 года, князь Астрожскі “з женою... княгинею Татьяною и з сыном... князем Илиею надали есмо в Турове… церкви Божей к преображению Господа Бога и Спаса нашего Иисуса Христа (і святарам яе Мітрафану і Мацвею)… сад с пасекою и поле з сеножатьми», а таксама азёры і іншыя землі “вечно и на векы непорушено”.

10 лютага 1513 года з’явіўся другі запіс аб тым, што той самай царкве і тым самым святарам Канстанцін Астрожскі перадаў “три поли на пересельи села Вересницького” з усімі іншымі ўгоддзямі на спрадвечнае карыстанне.

Старажытны рукапісны помнік знайшоў у час археаграфічнай паездкі па беларускіх землях Мікалай Сакалоў. Натрапіў на яго выпадкова. У скрыні для вугалю валялася старадаўняя рукапісная кніга. Даследчык даўніны зразумеў, якая каштоўнасць трапіла ў рукі, і прывёз яе ў Віленскую публічную бібліятэку. Тут правялі даследаванне і высветлілі, што напісана Евангелле на пергаменце -- надзвычай трывалай спецыяльна апрацаванай скуры, якая са старажытных часоў выкарыстоўвалася для пісьма. Пергамент мае невялікія дзірачкі – выдаткі апрацоўкі скуры. Захавалася ўсяго 10 аркушаў, альбо 20 старонак тэксту. Яны пераплецены ў невялікі сшытачак. Евангелле перапісана на царкоўна-славянскай мове, уставам – самым старажытным відам кірыліцкага пісьма. Абрысы літар надзвычай выразныя. Ініцыялы, як завуцца павялічаныя пачатковыя літары раздзелаў, размаляваны чырвонай і сіняй фарбамі на зялёным фоне.

Памер Евангелля 20,5 на 26,5 сантыметра. На кожнай старонцы змешчана 18 радкоў. Колер чарніла каштанавы. Як і ўсе старажытныя спісы Евангелля, Тураўскае таксама адносіцца да тыднёвага апракасу. Тэкст у іх размяшчаўся ў той паслядоўнасці, як неабходна чытаць яго падчас богаслужэння.

Тураўская знаходка да гэтага часу захоўваецца ў Вільнюсе. У пачатку 60-х гадоў мінулага стагоддзя Евангелле было адрэстаўравана і апранута ў новы пераплёт.

Тураўскае Евангелле дае ўяўленне і пра стан развіцця гэтай зямлі наогул. Як сведчаць легенды, амаль 900 гадоў таму з Кіева па Дняпры і Прыпяці ў Тураў цудадзейным чынам прыплылі больш за дзесяць вялікіх каменных крыжоў. Мо гэта сталася Божай адзнакай святасці гэтай дабрадзейнай зямлі, засцярогай яе ад непамыснасці і неспрыяння? У Тураве здаўна была шырока распаўсюджана пісьменнасць. Ёю карысталіся князі і вяльможы, яна бытавала ў манастырах.

Дзейнічала тут другая па старажытнасці праваслаўная епархія на Беларусі, існавала вучылішча. Мяркуюць, што Кірыла Тураўскі, пакуль у 1161 годзе стаў тураўскім епіскапам, жыў у манастыры, з’яўляўся настаўнікам. І невядома, не знойдзена пераканаўчых доказаў, ці займаўся ён перапісваненм кніг. Аднак добра вядома, што Кірыла Тураўскі належыць да знаных культурных і царкоўных дзеячаў, з’яўляецца майстрам аратарскай прозы, прапаведнікам і асветнікам. Ён першы на Русі “стоўпнік” – чалавек, які цалкам адасобіўся ад жыцейскай мітусні, зачыніўся ў манастырскай вежы і прысвяціў сябе малітоўнаму служэнню Богу. Там напісаў свае першыя творы -- як вынік глыбокіх роздумаў над жыццём. Усяго Кірылу Тураўскаму належыць каля 70 малітваў, прытчаў, павучанняў, пропаведзей, твораў іншых жанраў.

Скарбы, як вядома, адкрываюцца нечакана. Так здарылася і ў адным з аршанскіх манастыроў. Амаль 200 гадоў у ягоных скляпеннях хавалася каштоўнасць значна большай вартасці, чым золата і срэбра. Падчас рамонту ў сярэдзіне ХІХ стагоддзя будаўнікі знайшлі замураваную ў сцяне запыленую за стагоддзі баявую кальчугу. Працерлі пыл гісторыі і ўбачылі на кольцах літары. Яшчэ больш здзівіліся дойліды: не буквар жа гэта манаскі, не азбука школьная!

Каштоўны здабытак перадалі ў Віленскі музей старажытных рэчаў. Вопытныя спецыялісты як вялікую загадку разгадвалі яе паходжанне. Высветлілася, што незвычайная знаходка адносіцца да ХVІ стагоддзя. Суровым выпрабаваннем для беларускіх земляў стала Лівонская, альбо Інфлянцкая вайна. Барацьба Расіі ў 1558--83 гадах супраць Лівонскага ордэна, Швецыі, Польшчы і Вялікага княства Літоўскага за выхад да Балтыйскага мора насіла зацяты характар. З тым далёкім часам і з беларускай зямлёй звязаны лёс ажно дзвюх кальчуг.

Адна з іх належала маскоўскаму князю Пятру Іванавічу Шуйскаму, актыўнаму ўдзельніку Лівонскай вайны. На сваім ваенным шляху ён зведаў шмат перамог. Аднак у студзені 1564 года фартуна адвярнулася ад яго. У бітве на рацэ Ула непадалёк ад Чашнікаў князь не здолеў супрацьстаяць корпусу вялікага гетмана літоўскага Мікалая Радзівіла Рудога. Войска Шуйскага спазнала паражэнне, а сам князь быў забіты. Ягоная кальчуга захоўвалася ў Аружэйнай палаце Маскоўскага Крамля. Пазней Іван Грозны абдарыў ёю вядомага казацкага атамана Ермака, з імем якога звязана асваенне Сібіры. А ў дадатак паслаў і яшчэ адну. Моцна ўсцешаны царскай шчодрасцю, Ярмак не здымаў іх ні днём, ні ноччу. Калі ў 1585 годзе давялося ратавацца ад раптоўнага набегу татараў, начны Іртыш праглынуў цела Ермака, абцяжаранае важкімі даспехамі. Кальчуга Шуйскага-Ермака ператрывала шмат прыгод і зноў вярнулася ў Маскоўскі Крэмль.