Змагарныя дарогi

Акула Кастусь

Вяртаньне на радзiму абяцала поўны набор сацыялiстычных радасьцяў ГУЛАГу. (Там загiнуў бацька пiсьменьнiка.) Памiж Беларусьсю, але паняволенай, i чужынаю, але свабоднай, Кастусь Акула выбраў другое.

Жыцьцё ў вольным сьвеце пачалося з польскай вайсковай школы ў Ангельшчыне. Потым - пераезд у Канаду, праца на фарме. Таронта, дзе спадар Кастусь пасялiўся з мэтаю заснаваць беларускую нацыянальную арганiзацыю. У 1948 годзе такая арганiзацыя - Згуртаваньне беларусаў Канады - была створаная, i Акулу абралi яе першым старшынём. Наперадзе чакалi грамадзкiя клопаты, палiтычныя акцыi, што мелi немалы розгалас у прэсе.

Зарабляў на жыцьцё ў прамысловых кампанiях. Ажанiўся з беларускаю Надзяй Вернай,

што нарадзiла яму чацьвярых дзяцей...

I, вядома, творчая праца ў журналiстыцы i на лiтаратурным палетку, якая, па словах спадара Кастуся, давала добрую духоўную падтрымку ў нялёгкiм эмiгранцкiм быце. З 1948 да 1954 года ён рэдагаваў штомесячную газэту "Беларускi эмiгрант". Быў сябрам рэдкалегii расейскамоўнага таронтскага часопiса "Современник", супрацоўнiчаў з парыжскiм "Континентом". У 1962-м пабачыла сьвет першая кнiга.

Шмат якiя факты свайго жыцьцяпiсу Кастусь Акула дапаўняе i ўдакладняе калярытнымi й дасьцiпнымi аўтабiяграфiчнымi абразкамi пад агульнаю назвай "Россыпы", зьмешчанымi ў згаданай ужо кнiзе "Усякая ўсячына" (Таронта, 1984).

Вось першыя ўражаньнi ад польскай "паўшэхнай" школы, дзе настаўнiца спачатку на чужой, незразумелай мове дапытвалася пра "назьвiско", а потым "дала аловак ды пасадзiла на пярэдняй лаўцы... й загадала рысаваць сабачую будку".

Вось абразок "Нацыянальнасьць": "Першы раз давялося пачуць, што мы Беларусы й што мова наша беларуская пад час пярэпiсi насельнiцтва ў 1931 годзе. Два паважныя паны заселi за стол у нашай хаце, сабраўшы ўсю Качанову сям'ю, ды кажнага па чарзе пыталi iмя. I памятаю, што сарамнавата было перад такiмi важнымi ўраднiкамi замурзаны твар паказваць, але на iхнае пытаньне бойка адказаў: "Аляксандар". Ды найбольш зьдзiвiла, што бацька на пытаньне: "Нацыянальнасьць?" адказаў: "Беларус". Было мне тады шэсьць гадоў".

А вось "Паланiзацыя праз Марусю" - пра старэйшую сястру, што прыехала на вакацыi з польскае вучэльнi ў Новай Вiлейцы ды ўзялася з усiм дзявочым iмпэтам "паланiзоўваць" сям'ю, аж пакуль бацька Iгнась, паволi налiўшыся чырваньню ды падкруцiўшы вусы, не зьняў з крука папругi...

Знаёмства ў 1939-м з савецкай уладаю таксама пакiнула ў душы вечную засечку: "Першай зiмой, як вызвалiла нас ад усялякага дабра бальшавiцкая бязбожная навала, аўдавелы бацька ледзь даваў сабе раду з дзецьмi й гаспадаркай... Бацька будзiў мяне зiмою дзесьцi а гадзiне чацвёртай ранiцай i пасылаў у хлебную краму ў адлеглае за тры кiлямэтры мястэчка...

У адзiн марозны й ветраны дзень я быў на самым перадзе чаргi. Калi мяне прыперлi да клямкi, нешта кальнула ў грудзi. Я самлеў. Калi ачуняў, не мог адразу сьцямiць, дзе знаходжуся. Чаму я ляжаў на сьнезе, чаму так балела ў левай грудзiне? Вецер немiласэрна сьцёбаў дзьве "чырвоныя анучы" - сьцягi над дзьвярамi крамы, а вышэй iх, на вялiкiм i доўгiм чырвоным палатне, белыя лiтары крычалi: "Спасибо товарищу Сталину за счастливое детство!"

Я спрабаваў устаць, разглядаўся. Людзi, няйнакш, звярамi парабiлiся. Пакiнулi мяне, скалечанага, самлелага на сьнезе... Лекара не было. Прырода ўзяла верх. Гады чатыры пасьля пачуў я ад медычнага афiцэру Восьмай армii ў Iталii: "А дзе й калi ты рэбры паламаў?"

У "Россыпах" пiсьменьнiк зьмясьцiў i свае юначыя вершы, друкаваныя ў беларускiх газэтах у 1943-1944 гадах, калi ў Аляксандра Качана зьявiўся першы лiтаратурны псеўданiм - Мiхась Козыр. Тады-ж ён упершыню даведаўся, што такое цэнзура. Калi ў "Беларускiм голасе", якi лацiнкаю выдаваў Францiшак Аляхновiч, быў апублiкаваны верш Козыра "Прывiтаньне Вiльнi", ён прынёс семнаццацiгадоваму аўтару не ўсьцеху, а горыч: нямецкi або летувiскi цэнзар зьняў цэлую страфу:

Прывiтаньне табе, Вiльня!

Слаўны горад Крывiчоў,

Места памятак магiльных

Нашых прадзедаў, дзядоў.

Больш радасьцi падараваў паэту-пачаткоўцу апублiкаваны ў красавiку 1944-га ў газэце "Ранiца" верш "Вяльля".

Вецер цiхi, лагодна купаецца ў хвалях,

Махам крыльля пяшчотна ласкае iх гладзь.

Косы сонца ў вясновых цудоўных каралях

Рассыпаюцца ў тонь, каб з вадой пагуляць.

Плыве цiха Вяльля, поўна велiчы, казкi,

Палыскуе блакiтам чароўна ўдалi,

Вее подыхам лёгкiм, чуцьцём дзiўнай ласкi

Да радзiмае мацi, крывiцкай зямлi.

Вершы Кастусь Акула пiсаў i потым. Здаецда, найбольш атрымлiвалiся ў яго трапныя i па-добраму злыя насьледаваньнi-пародыi на рыфмаплёцтва ўлаўраных "песьняроў", што сьпявалi асанну "партыi роднай".

Апрача аўтабiяграфiчных згадак, вершаў, фельетонаў i нарысаў з жыцьця беларускай дыяспары, чытач "Усякай усячыны" знойдзе ў кнiзе камедыю ў трох дзеях "Тараканы ў саладусе", галоўныя дзейныя асобы якой паходзяць зь сялянскай сям'i Сьцяпана Пiнкевiча, што, шукаючы лепшай долi, пераяжджае ў Канаду. Мiж iншым, гэтая п'еса разьвенчвае створаны некаторымi празьмерна захопленымi айчыннымi журналiстамi мiф, паводле якога за акiянам што нi беларус - то палымяны патрыёт ды нястомны захавальнiк роднае мовы. Праз тры гады Пiнкевiчы ўжо маюць свой дом, але затое ўжо не маюць свайго прозвiшча, замянiўшы яго на Пiнк. Другая дзея пачынаецца са сцэны, калi Сьцяпанава жонка Марыля лiчыць, раскладаючы па кучках, даляры, а яе сынок Васiль (ён жа - Бiл) лётае вакол з захопленым крыкам "How much money!" ("Колькi грошай!").

I ўсё ж Кастусь Акула найперш празаiк.

"Сядзьце побач, - даверлiва зьвяртаецца ён да чытача, - падумаем, паразважаем. Зь якога, дазвольце спытаць, вы году й каторага стагодзьдзя? Прызнаюся вам, люблю, як некалi Стэндаль, зьвяртацца да тых, што пасьля прыйдуць. Цi мала хто мяне за маю пiсанiну дзiваком лiчыць. Вы, пэўна-ж, з адлегласьцi часу, iнакш мяне разумееце. Апроч таго, у вас яшчэ адна выгада: празь мяне вы можаце зазiрнуць у мой сьвет, а я ў ваш анiяк не магу..."

Зазiрнуўшы ў сьвет К.Акулы, вы, напэўна, не пашкадуеце. У лепшых сваiх творах пiсьменьнiк па-беларуску грунтоўны, схiльны да роздуму й чуйны да дэталi, нясьпешлiвы й паважны. Але зьнячэўку - i зноў-жа зусiм па-беларуску возьме ды напiша нешта накшталт "Запiсак Яўхiма Крайняга" з эпiграфам "Каму прысьвячаю, той сам адгадае". А прысьвячаюцца гэтыя вясёлыя замалёўкi жыхарам канадыйскага мястэчка Сторывiла, дзе (як напiсала-б савецкая прэса пра якi-небудзь наш заводзкi пасёлак) "у дружнай сям'i прадстаўнiкоў розных народаў" жывуць i беларусы. Праблемы ў сторывiльцаў, што праўда, трохi розьняцца з нашымi. Бальшавiкi, да прыкладу, запускаюць у космас штучны спадарожнiк з сабакам, а жыхарства Сторывiла - не каб разам з усiм прагрэсiўным чалавецтвам пляскаць у ладкi - распачынае змаганьне супроць зьдзекаў з жывёлiны, рыхтуе пратэст у савецкiм пасольстве ды разам са сваймi чацьвераногiмi сябрамi зьбiраецца ў зале ратушы на мiтынг, куды потым мусiць, дзеля падтрымкi патрабаваньняў - нехта запускае цэлую грамаду катоў...

Кастусём Акулам напiсана багата празаiчных твораў. Пачаў жа ён, як здараецца нячаста, адразу з рамана. Пэўна, гэта можна вытлумачыць тым, што надта ж вялiкi цяжар уражаньняў, надзей, расчараваньняў i новых спадзяваньняў захоўвала ў сабе душа. "Вызвольны" паход Чырвонай Армii ў верасьнi 1939-га. Гiтлераўская акупацыя. Ваенныя шляхi празь некалькi дзяржаў. Пакутлiва-няпростае ўрастаньне ў чужы сьвет, дзе трэба - каб застацца самiм сабою - зьберагчы свой характар, звычаi, мову. Такi багаж не заладуеш нi ў аповяд, нi ў аповесьць. З тых юначых уражаньняў, якiх хапiла-6 на колькi лёсаў, i нарадзiўся дакумэнтальны раман "Змагарныя дарогi".