Дзярлiвая птушка
Шрифт:
На парытых-паточаных, ваенным хламам засьмечаных грудзёх Гараваткi, вырас падоўжны, быццам той сьцiртаваты капец бульбы, сьвежы курган. Побач ранейшых прыблудаў, што тут вечны супачын сабе знайшлi, трухлець ляглi косьцi новых ахвяраў, што не за свае звадкi Бог ведае адкуль ходацца сюды прыйшлi. Швэды цi Французы, Маскалi, Немцы цi Палякi — усiм роўны прытулак дала беларуская зямля.
Лiтоўскiя-ж людзi ў бальшынi богабоязныя, пабожныя былi. Мала калi было, каб каторы йдучы цi едучы, пры дарозе каплiцу цi крыж вялiкi драўляны зь фiгурай Збавiцеля або й безь яе сустрэўшы, крыж на сваiм перадзе не зрабiў i «мiца i сына» не сказаў. Вось чаму цяпер ля гэтага сьвежага кургана вырас вялiзны, з тоўстай роўнай бярозы змайстраваны крыж, а на iм самародкам-мастаком выструганая фiгура Збаўцы. Цяперака
Бадай цi ня ў кожнай вёсцы беларускай была аблюбаваная мясьцiна, што на языкох апавядальнiкаў аб розных жахах i злыбядзе пакутавала. Такой мясьцiнай, што па сваёй маляўнiчасьцi не паддалася-б многiм iншым, Бог ведае як даўно была Гараватка. Дзеткi лiтоўскiя, што толкам бабчыны цi матчыны апавяданьнi цямiць маглi, пабажылiся-б, пэўна, што ў Гараватцы водзяцца чэрцi, паказваюцца зданi, што бадай калi каму й у пекла трапiць давядзецца, дык дарога туды будзе цi не праз Гараватку весьцi. Калi, бывае, усходзiцца ў вёсцы з плачам каторае малое, так i пачуеш з матчыных вуснаў: маўчы, а то чорт гаравацкi пачуе! Мала таго: калi хто з суседнiх каторага лiтоўскага, завёўшы звадку, за жывое стараўся скубануць, дык чортам гаравацкiм называў. Дзеяла, як на быка чырвоны рызман.
Папраўдзе кажучы, каб усяму веры даць, дык, мусiць, у Гараватцы ад чарцей, чарцянят i iншай нечысьцi аж кiшэла. Узiмку пад Пiлiпаўку вадзiлi тут свае карагоды ваўчыцы, страхотным выцьцём ваколiцу поўнячы. Гараватка была маляўнiчая й таямнiчая, страшная й прынадная. Дзiва няма, што малеча нагой ступiць у Гараватцы пабойвалася, а старэйшыя ўпоцемку ад яе старанiлiся.
Хцiвыя да выдумкаў апавядальнiкi заўсёды непрыкметна на баку пакiдалi адно не апошняй важнасьцi: калi й як гэтая цiкавая мясьцiна дастала хрышчэньне. Адныя парознаму тлумачылi, iншыя згадкамi таямнiцу гэтую раскрыць намагалiся. Калi-б хто й хацеў аб тым назове з усiх бакоў памяркаваць, дык цi не дайшоў-бы ў сваёй галаве, што Гараватка нейкiм чынам параднiлася з «горам», «гараваць» i iншымi з гэтага выводнымi абазначэньнямi. А калi так, то цi трэба яшчэ гаварыць, аб чыiм горы была мова…
III
Тыднi тры ня быў удома Янук. Карцiла яму бегчы. Пакуль да бацькi забяжыцца, словам-другiм iз старымi перакiнецца, пакуль на вечарыну зайдзе, дык вунь як позна будзе. А ноч-жа цяпер кароткая, яе не надточыш. Босыя Януковы ногi, што за дзень за каровамi набегалiся, вунь якiмi нецярплiвымi цяпер сталi i ўжо якнайхутчэй манiлiся з асаднiкавага двара пад бацькаў дом панесьцi. Адылi перш вырашыць трэба было пытаньне: куды йсьцi? Цi гасьцiнцам, ды зрабiць лiшнi кусок дарогi, цi кроiць нацянькi праз Гараватку? Калi-б асьмелiўся нацянькi, можа было-б скарацiць цi не ўтрая дарогу. I трэба-ж было, каб гэтая Гараватка, як на злосьць Януку, упоперак дарогi да бацькоў лягла. Калi-б гэта быў дзень, дык нiякае загваздкi: смаргануў-бы нацянькi й квiта. Цяперака-ж пакуль перабяжыш поле Лазоўскага, там праз мокрадзь ля канавы перабярэсься, зарасьнiкi мiнеш, што з гэным вялiкiм борам лучылiся, ды на Гараватку ўзьлезеш, дык глядзi колькi часу мiне.
Янук кiнуў вокам на захад. Сонца закулiлася ўжо за зубата-кашлатую карону бору, зьнiзу ярка пазалочваючы пер'е рэдзенька расьцярушаных па небе хмарынак. Ужо шарэла. Марудзiць няма калi. Потная левая рука сьцiскала тры малыя манэты ў кiшэнi даматканых зрэбных портак. Тапсiк, зьеўшы страву й вылiзаўшы старанна чарапок, аблiзваўся й пазiраў на хлопца, трымаючыся напагатове, каб спадарожнiчаць. Пастух зiрнуў на сабаку й наважыўся. «Маючы такога добрага таварыша, — думаў ён, — дык хто там будзе чарцей баяцца, калi яны й ёсьцека».
Калi Янук, выбегшы за вароты двору, рушыў у кiрунку Гараваткi, Тапсiк, як ёмкi мяч, кульнуў раптоўна наперад, апiсаў навокал хлопца вялiкае кола ды, радасна брэшучы, скочыў яму на грудзi, намагаючыся лiзнуць у твар. Сабака, вiдаць, здагадаўся, куды сьпяшаўся ягоны гаспадар. Яму таксама карцiла зьбегаць у родную вёску, старыя куты абшнарыць, iз знаёмымi й даўно нябачанымi сябрамi пацяўкаць цi панюхацца.
Любiў Янук свайго Тапсiка. Шчанюком узяў яго ад маткi, што надта заядлая й крутая была. Тапсiку цяпер пад тры гады было. Разумны й паслужлiвы ўдаўся мала дзе такога знойдзеш. Хлопчык муштраваў яго, часу не шкадаваў, уцеха з таго вялiкая была. Цяперака за тое меў добрага памочнiка вартаваць статак. Зiмою сабака паквапiўся нават зь Януком у школу пайсьцi. Калi аднойчы надакучыў у школе вартаўнiку, а раз падчас заняткаў асьмелiўся нават клясныя дзьверы лапамi скрэбсьцi, каб да свайго гаспадара дабрацца, давялося пакiдаць ягу ўдома.
Крокаў цi не на дзесяць шырокая канава была напалову напоўненая вадой. Янук знайшоў тое мейсца, дзе з аднаго боку на другi перакiнутыя былi дзьве жардзiны, ды асьцярожна, растапырыўшы рукi, каб атрымаць раўнавагу, пераходзiў на другi бок. Тапсiк скочыў праз ваду, i, калi Янук ступiў на бераг, сабака абтрасаўся ўжо й ветлiва вiляў хвастом.
Сьцежка вяла праз густы зарасьнiк. Калi Янук упёрся ў Гараватку, ужо цямнела й на небе паказалiся першыя зоркi. Ведаў хлапец Гараватку як сваю пяцярню. Цi раз iзь сябрамi лазiў тут па старых акопах, заглядаў у часткова засыпаныя ўжо блiндажы, цешыўся, калi знаходзiў пайржавелую амунiцыю, зь якой любiў забаўляцца на пасьце ля вогнiшча. Вандроўкi тыя адбывалiся ўдзень, калi Гараватка не была небясьпечная й зусiм iнакш выглядала, чымся цяпер. У цемры яна камплетна зьмянялася, набiрала нейкай страхотнай таямнiчасьцi. Здавалася, што сваёй шырокай каронай падпiраў Архiп усеяны залатымi зоркамi купал неба. Iнакш, чым удзень, дрыжэла, наводзячы нейкую жуду, лiсьцё асiнаў, а ззамоладу створаныя ўва ўяўленьнi розныя чэрцi, што тутака, быццам, свае гулянкi начамi ладзiлi, цяпер маглi таiцца за кожным кустом цi крушняй каменьняў. Завялiкi ўжо быў Янук, каб у чарцей верыць, але-ж тут, папраўдзе кажучы, цiмала людзей у нетрах Гараваткi ляжала. Хто ведае, цi каторыя зь iх не ўстаюць начамi, каб полем бою палюбавацца.
Янук асьцярожна ступаў знаёмай сьцяжынай. Вушы ягоныя злавiлi водгульле лiтоўскай вечарыны. Хлапец падбадзёрыўся й барзьдзей усьпiнаўся ўверх. Наблiжаючыся да самага небясьпечнага мейсца — побач з тым самым курганам i крыжам — ён спынiўся таму, бо раптам стануў, як укопаны, Тапсiк. Сабака бурчэў. З правага боку былi тут ямы й акопы. У цемрадзi мала што можна было разгледзець.
— Цiха, Тапсiк, цi-i-i-i…, - зашышыкаў ён на сабаку, абшчаперыў яго аберуч ды пачаў прыслухоўвацца. Здалося, што непадалёк направа пачуў галасы. Мо здалося? Ахапiў яго страх. Як не натужваў слых, усё навакол стала таямнiча цiха, адно шпарчэй пачало бiцца пастухова сэрца. Здалёк чуваць быў гул цягнiка, дзесьцi зь вёскi даляталi водгукi йгрышча, зьвяганьне сабак, а ў недалёкiм бары адазвалася позная птушка.
Iзноў наёжыўся, пачаў бурчэць i вырывацца з рук Тапсiк. Янук не на жартачкi спалохаўся, баяўся рушыць зь мейсца, быццам у зямлю ўлiп. Калi яму здалося, што зноў злавiў вухам нейчую гаворку, сабака гвалтоўна йрвануў направа i залiўся гулкiм брэхам. Амаль у наступную хвiлiну з голасным енкам ён адскочыў назад. Янук кiнуўся да Тапсiка, i ў гэны-ж момант убачыў сьвятло ручнога лiхтарыка. Робячы малыя зыгзакi ў паветры, сьвятло наблiжалася да хлопца. Сабака цiха скавытаў i лiзаў нагу.
— Гэта ты, Янук? — загудзеў лагодны бас Лявона Шпунта. Хлапец стаяў, як адубелы, ня могучы паварушыць языком. Намагаўся нешта сказаць, ды ня мог адолець пярэпалаху.
— Што ты тут робiш? — хацеў ведаць Лявон. Янук разгледзеў дзяцюка. Апрануты быў пасьвяточнаму, у гарнiтуры й пад гальштукам.
— Дамоў iду, — адважыўся нарэшце малы Бахмач. — А ты што тут робiш? спытаў ён з чаргi. — Але-ж ты мяне напужаў, каб ты згарэў!
— Дык iдзi, калi йдзеш! — сказаў Шпунт загадным тонам.
— А што ты тут робiш? — спытаў яшчэ раз Янук.
— Тваё якое дзела! — адрэзаў той непрыязным тонам. — Можа, я iзь дзяўчынай тутака. Кажу йдзi!
Януку здалося, што воддаль каля дрэва нехта зварухнуўся. Хто-ж мог тут быць зь Лявонам у такую пару, калi сам ён мусiў-бы быць на вечарыне? I што яны тут рабiлi? Адылi Янук больш не марудзiў, бо чаго добрага, возьме гэты рослы дзяцюк, яму ў каршэнь надае. Рушыў сьцежкай, а за iм, пакульгiваючы, сабака.