Каласы пад сярпом тваiм. Кніга другая. Сякера пры дрэве

Караткевіч Уладзімір Сямёнавіч

Ён пачаў глуха: сэрца перашкаджала. Але плынь радкоў, як заўсёды, супакоіла яго, а тое, аб чым ён хацеў гаварыць, споўніла душу нязнанай пяшчотай, болем і любоўю.

А праз нейкую хвіліну голас ягоны ўзмацнеў, і ён пачаў адчуваць сэрцам кожнае слова. Чырвань кінулася ў шчокі.

І мая безвыходна пойдзе ў змрок, У атрутны, як вечнасць, цень, Трапяткая i сiняя, як васiлёк, Гарачая, як прамень. Я ні шчасця, ні доўгіх год не жадзён. Хай пятля, хай памерцi ў журбе, Хай не будзе ні шчасця, ні будучых дзён, Калі

ў іх не будзе цябе. Сiрата па з'едлiвай волi багоў, Гiнучы мой карабель, Хай не будзе світання ў народа майго, Калі досвіткам здрадзіць табе! І няхай да мяне не прыйдзе вясна, Шчасце, песня, каханне, спакой, — Ўсё адно не змяняю твой чорны праснак На атруту пшаніцы чужой. Ад палеткаў райскіх лёгкай ступой Збочу я да пякельных катлоў, Калі першы ж анёл на мове маёй Мне не скажа: "Братка, здароў!" Той, хто схоча хоць слова тваё разбурыць, Хай раней у апошнім баю Возьме смерцю і полымем тры муры: Цела, сэрца, песню маю. Ты мой жытнi хлеб i каханы май, Песня продкаў, нашчадкаў палі. Без цябе, не з табой — не патрэбен мне рай На душы, Ў небясi, На зямлі.

Хлопцы маўчалi. А ён глядзеў i нiчога не бачыў. Потым, ускiнуўшы вейкi, ён заўважыў, што паэт стаiць перад iм i сурова глядзiць яму проста ў вочы.

Разумеючы, што ў яго вось-вось падагнуцца каленi, Алесь апусцiў веi, каб не глядзець. Дзве рукi сцiснулi Алесевы плечы. Ён адчуў, як лёг на ягоны лоб, над левым вокам, пацалунак, што пахнуў цыгарай, здаецца, нейкiмi сухiмi травамi i трохi вiном.

Пецярбург спаў. Пад дугою мосцiка драмалi гулкае цемрыва i чорная вада. Яны iшлi ўтрох i маўчалi. Гарэлi далёка-далёка адзiн ад аднаго лiхтары.

Падымаўся вецер: вiдаць, зноў на дождж.

Паэт крочыў мiж сябрамi маўклiвы i трохi змрочны:

— У вас на Дняпры сады?

— У нас сады, — адказаў Алесь.

— І ў нас сады.

— Я ведаю. Мой дзед расказваў…

— Адкуль ведаў?

— Некалькі год назад мне трапіў у рукі рукапіс нашага "Великого льоха". Ты, Кастусь, можа, не чытаў, там адна душа вымушана вечна лётаць.

— Якую маеш на ўвазе? — спытаў паэт.

— Душу дзяўчынкі. Што ўбачыла на Дняпры залатую галеру царыцы і ўсміхнулася ёй. І вось мучыцца, пакуль не раскапаюць вялікі склеп.

Шаўчэнка глядзеў на яго насцярожана.

— На гэтай галеры ехаў мой дзед.

— Чаму?

— Царыцу звязваюць з імем майго прадзеда. Калі першы раз ехала ў Магілёў… І потым у Крым.

— Досыць непрыемна.

— Я не апраўдваюся, — ускінуў галаву Алесь. — Прадзед адмовіўся кінуць Дняпро, хоць яна яго і клікала.

— Ты не звяртай на гэта ўвагі, хлопча, — нібы нават прысаромлена сказаў Шаўчэнка. — І на "льох" не звяртай. Я тады быў малады. Жорсткі.

— Вы і цяпер такі, — упарта сказаў Кастусь. — Іншаму вас не навучылі, бацька. І добра.

— Ты князь? — спытаў паэт у Алеся.

— Так.

— Ну вось. А я былы прыгонны. І што з таго, калі мы побач ідзём тут, і ты сябра Зыгмунта і пішаш такія вершы. Мяркую, нашы разлікі за залатую галеру скончаны. Га?

— Яны даўно скончаны. Мой дзед варагаваў з усім гэтым яшчэ да майго нараджэння. Мяркую, і да вашага. Ён, дарэчы, ведае вашы вершы.

— І што ён кажа? — усміхнуўся Шаўчэнка.

— Сказаў: "Я б гэтага хахла не ў салдаты, а міністрам асветы замест дурня Уварава".

Усе засмяяліся.

— Ну, мы б прасвяцілі, — усміхаўся паэт у сівыя вусы. —

Ты, праўда, не пакутуй, хлопча, за тую галеру. Ідзеш той жа дарогай, што і людзі праўды, любіш няшчасны свой край, служыш яму, а астатняе — справа дзесятая.

Пачаўся дождж. Тарас ішоў, скоса паглядаючы на хлопцаў. Выйшлі да Нявы.

— Хлопцы, — сказаў раптам паэт. — Вы бачыце, што там?

— На тым беразе, пад аркай самага страшнага будынка ў імперыі, нібы вочы, ззялі два чырвоныя ліхтары. Глядзелі, адбіваючыся ў вадзе.

— Вось, — сказаў Шаўчэнка. — Вочы пад архангельскай аркай… Я вас да баязлівасці не заклікаю. Але вы ўсё ж як мага сцеражыцеся. Каб больш паспець. У вас жа нават горш, чым у нас. І таму рабіце, каб даўжэй не трапляць у іхнія рукі. Я вось трапіў і загубіў жыццё. Мне сорак чатыры, а жыць асталося мала. Лічаныя гады быў на волі. Дый то — хіба гэта воля? Жыццю канец, а не зрабіў нічога.

— Бацька, — сказаў Кастусь з дакорам.

— Гэта праўда, сынок. На жаль, праўда.

— Мы не збіраемся вас суцяшаць, — панізіў голас Кастусь. — А толькі… гіне народ, калі на пачатку ягонай дарогі не з'явіцца такі, як вы, без кампрамісаў. Словам, вы ведаеце, нам няма прычыны казаць вам няпраўду. Вы зрабілі шмат, хоць, магчама, менш, чым маглі б… Але ж тая клятая салдатчына, яна ж вартая лішніх вершаў! Яна ж кожнага, хто не пайшоў дзеля радзімы на ўсё, прымусіць захлынуцца ад сораму.

— Вы думаеце, вы канец? — спытаў Алесь. — Вы — пачатак. З часам мірыяды людзей сальюцца ў любові да вас, таму што вы нідзе не саступалі, таму што справа ваша — высакародная, таму што такой любові, як ваша, яшчэ пашукаць на зямлі. Такой любові, калі адзін чалавек ратуе цэлы народ.

Дождж ішоў вуліцамі і плошчамі вялікага горада.

— Вам шкада нас, — сказаў Алесь. — Вы паказваеце нам на тую браму. А самі вы думаеце пра тое, што і раней… Ды як вам магло здацца, што мы хочам другой дарогі?! Ды мы толькі і марым усё жыццё, каб пражыць, як вы, каб нават не толькі адмучыцца за сваю любоў, а пайсці яшчэ далей… загінуць за яе. Вы думаеце, яны нас палохаюць сваімі ланцугамі? Лухта! Мы глядзім на вас. Бо што зробіш, калі воля і радзіма жывуць толькі крывёю, талентам, мозгам, барацьбою, смерцю сыноў?

Паэт глядзеў на iх, схiлiўшы галаву, вялiкiмi, цёмнымi ад паўзмроку вачыма.

VIII

Вялікая аўдыторыя універсітэта выбухнула смехам. Трохі падслепаваты, яшчэ ў вельмі сярэднім веку, Платон Рунін палічыў, што гэта вынік яго чарговага жарту, і з асалодай паўтарыў яго:

— Так яны і сказалі, келар Арсен, скарбнік Снетагорскага манастыра Іона і ігумен Марцірый. Ворагі здольваюць, лезуць, а яны: "Не бойсь, праваслаўныя. Маці божая ідзе на дапамогу!". Хіба вы не бачыце ў гэтым кранальнай прастадушнасці, нязломнай веры і баганоснасці, якой вызначаюцца славяне? Адзіная душа ў свеце асталася неразбэшчанай ідэямі гнілой дэмакратыі і пачварнымі поглядамі на аднолькавасць людзей — не перад богам, не, а тут, на зямлі! Гэта душа славяніна! Скажыце, хіба ёсць на свеце яшчэ нешта, акрамя гэтай душы, хіба ёсць яшчэ нешта, здатнае супрацьстаяць брудным патопам, што разліваюцца па зямлі?.. Каламутным хвалям мусульманскага, гальскага, аўстрыяцкага, польскага, жыдоўскага мора?! Няма!.. "Не бойсь, праваслаўныя. Маці божая ідзе на дапамогу!".

Аўдыторыя зноў ухвальна зашумела і выбухнула смехам. Рунін зразумеў гэта так, што знайшоў ключ да душы большасці студэнтаў. Звычайна напаўпустая аўдыторыя сёння не мела ніводнага вольнага месца. Прафесар глядзеў на бясконцы амфітэатр і бачыў, як праз вэлюм, ружовыя плямы абліччаў.

…Рогат каціўся пакуль што яшчэ нясмелымі хвалямі. Студэнты ўрэшце пачыналі разумець, чаму сёння па бясконцых калідорах універсітэта хадзілі тры хлопцы з падазрона спакойнымі тварамі і шапталі: "На лекцыю Руніна… на лекцыю Руніна…" Ля дзвярэй у маленькі пакой, што вышэй лавак, на антрэсолях стаяў студэнт, прыкрываючы дзверы спіной. Чацвёрка нешта задумала і здолела, відаць, захаваць таямніцу, бо наглядчыкі нават не заходзілі ў нязвыкла набітую аўдыторыю.