Калядная рапсодыя
Шрифт:
— Хто такая?
— Алена… Наваграй прозвішча.
— Не з тых Наваграяў, што з Дуброўнага канца?
— Дык Грыцука ж сваякі. Яшчэ перад вайной на Гродзеншчыну з'ехалі. А цяпер, на старасць гледзячы, вярнуліся вось на радзіму мінулай вясной. Хата Грыцукова ўпусце буцвець пачала, то перасыпалі ды занялі.
"Дык вось адкуль такі не тутэйшы, дзіўны акцэнт," — падумаў ён, і яшчэ раз агледзеў усю кампанію кабет, каравай, цёмны кут, дзе сядзела яна, вырваную святлом з паўцемры залатую галаву, смуглява-аранжавую ад таго ж святла скуру аблічча, і з раптоўным вясёлым адчаем сказаў сабе: "Божа ты мой, прапаў!"
І, каб хаця
Стаяў у халодных сенцах не ў змозе сабраць думкі. А з хаты гучала прыглушана:
А ў сені ўвайшла — сені заззялі, А ў хату ўвайшла — паны ўставалі, Паны ўставалі — шапкі здымалі.Ой, цару нябесны, гэтыя песні! Так і гучаць, і гучаць у вушах, настырна, як у ціхай хаце пасля вяселля, калі на падпітку не можаш заснуць. І як холадна гаворыць пра гэта старая кніга: "Музыкальность составляет выдающуюся черту в характере полешука". Гэта пра песні, якімі ён так пякельна, пакутліва шчаслівы.
Як самай каханай жанчынай у хвіліну блізкасці. Як Аленай калісь.
"Гэх, саскочыць бы зараз ды паехаць. Плюнуць на ўсё. Зваліцца ў санкі, на сена і… Каляды… Сонцаварот… Сонца на лета — зіма на мароз. І хутка будзе абуджэнне, і сонца будзе вышэй, а на сэрцы цяплей, і аджывуць нівы і душа, якая ўжо столькі часу нібы спіць… Паехаць. І прападзі яно ўсё пропадам разам з той, што й на печы ніколі не сядзела".
Дарога праз зімовы лес. У небе вясёлкавыя па краях, рэдкія хмаркі. Залатая поўня то нырае ў іх, то зноў вызвалена вырываецца на волю, плаўна плыве ў глыбокай сіні начнога неба. І ад яе пушча то змрочна пахмурнее і цішыцца, а то ўспыхвае іскрыстым блакітам, і заснежаныя яліны робяцца аж празрыстыя. Нібыта ў блакітных шатрах разгараюцца, мігацяць сінія агні.
Заснежаныя бярозкі дугамі над дарогай: дзесяткі сіне-срэбных арак. Ударыш пугаўём, і пасыплецца, пасыплецца сухі, як порах, снег, і дрэўца, хістаючыся ўсё болей і болей, неахвотна ўстане на ногі, усё яшчэ крыху хіляючыся на шлях.
І вось прыемна, пасля марозу, прыпякае праз посцілку добры чарэнь печкі. Водбліскі агню скачуць па вязках цыбулі на сцяне, па вокнах, і ўжо клякоча па патэльні свяжына, а на печ, каб грэўся далей, падаюць чарку.
…Жанчыны ля кроснаў спяваюць: апошняя кросенная песня гэтага года, бо потым аж тыдзень ткаць будзе нельга. Ах, як добра ляжаць, выцягнуўшы ногі, і ведаць, што цяпер з месяц зусім мала працы, што наперадзе аж цэлыя тры куцці. І сёмага студзеня, і трынаццатага, пад стары Новы год, і ў ноч на дзевятнаццатае. Дваццаць тры стравы, а то й болей. Адной рыбы адзінаццаць гатункаў. Тут табе і ліны, і ўюны, і смажаны ў смятане карась… А квас, які так смачна паруе грыбамі. Як успамінак аб леце. Аж да кашы з мёдам.
Язык каўтнеш.
"Сена на стале пад абрусам. Паказаць бы гэта ў натуры на экране. Стол ломіцца. Ядуць так, што ўсе гледачы сарваліся б з месцаў і пабеглі б з кіназалы ў буфет…"
…Усё цямнее і цямнее. Снягі з бэзавых сталі сінія. Вагон калоціць на стыках.
Нябожчык бацька ставіць на стол сноп, сядае і, з-за яго, пытае ў маці:
— А ці бачыш ты мяне, ці бачыш?
— Сконд жа? Не бачу.
— Ну, то каб жа аж ты два месяцы свету не бачыла за морквай чырвонай, за бобам зялёным, за крамянымі гуркамі, за пузатымі гарбузамі.
— А ты мяне ці бачыш?
— Не-а.
— Ну, то й ты каб не бачыў свету ва ўвесь канец лета за стагамі духмянымі, за копамі цяжкімі, за снапамі — не абняць, за вазамі, што аж крэкчуць і рыпяць.
А тады, калі яны ўцяклі з гэтых ідыёцкіх гарадскіх каляд, як жа ўспаміналіся яму тыя, вясковыя! Успаміналіся з радасным заміраннем сэрца і адначасова з сухой нянавісцю, бо ўсё было скончана, бо яму адрэзалі вяртанне да ўсяго гэтага, бо ў сэрцы была пустэча. Бо і сена пад абрусам, і сноп на стале — усё гэта было ўжо яна: абраза, рэўнасць, нянавісць, абыякавасць.
А побач была жанчына, якая, прынамсі, не прыкідвалася добрай, ласкавай і прынаднай. І ён ішоў за ёю заснежанным бульварам, глядзеў на выразны профіль, на заінелую пасмачку валасоў, што выбілася з-пад футравай шапкі, а потым з палёгкаю пераводзіў вочы на вокны дамоў, дзе рознакаляровымі агеньчыкамі таямніча свяціліся ёлкі, дзе мільгалі вясёлкавыя цені людзей.
Кампанія ідзе насустрач. Рагоча. Злёгку "на парах". Спяваюць песні. У Ласевічах гэтая кампанія "вадзіла б казу". Прыгожа. Але абрад "казы" гэта таксама Алена, гожая, як ніхто, ненавідная і незабыўная.
…Снягі занеслі ўсё. Няярка свеціць чырвонае марознае сонца. Валіць сярэдзінай вуліцы гурма, ды не, цэлая працэсія. Наперадзе "каза" ў вывернутым кажусе. Драўляная морда ляпае ніжняй сківіцай, рогі з саломы, барада з мачалы, хвост з трапанага лёну.
Го-го-го, каза, го-го-го, шэрая!"Воўк" у вывернутым кажусе кідаецца на "казу", і яго б'юць снежкамі. Усе даўно забылі, што каза — дух нівы і плоднасці, як і ў старажытных грэкаў.
Дзе каза ходзіць, там жыта родзіць, Дзе каза хвастом, там жыта кустом, Дзе каза рогам, там жыта стогам.Але вось усё ж бароняць яе, качаюць ваўка, і хмараю ўзлятае ў паветра сыпкі іскрысты снег.
"Сонцаварот. Павярнула, здаецца, не туды. Не на сонца, а на мароз… Як жа гэта я яе ўпершыню абняў. Напаўжартам. Здаецца, там, на задварках, калі яны ішлі да каляднікаў. У сіняй цемры рухалася наводдаль чырвоная кропля зоркі. Слаба, але віскліва даляталі адтуль галасы:
Калядка хадзіла пяшком-пяшком, Каўбасу насіла мяшком-мяшком."Шчасце маё — шчасце п'янага на кірмашы".
…Ячная куцця. Куцця "свентага козліка". Калі ён, малы, спытаў тады, чаму гэта так, яму адказала ягоная стогадовая бабуля:
— Бо ён рожкамі, рожкамі кідаў на малога ў яслях сена, каб дзіцятка не змерзла.
Якія ў яе былі страшныя, амаль нерухомыя рукі! Твар, як з сасновай кары. І якія ясныя, усё яшчэ сінія, але ўжо далёкія ад усяго вакол вочы, што глядзелі ўжо нават не ва ўспаміны, а ў тое, што скора мелася адбыцца з ёй, а некалі і з усімі, каго бачыла яна на вяку.
Няўжо і з Марынай… І з ім… І з Аленай?