Ён не памятаў, што казаў. У вачах яго цямнела, душа ныла.
— Божачка! — шпарка прагаварыла жанчына. — Адкуль ты ведаеш?.. А… Гэта быў ты? Я тады была яшчэ малая.
— Дык ты немец? —
Раптам заварушыўся чалавек. — І я тады быў малы. А яна цяпер малая, — і чалавек ткнуў рукой туды, дзе ляжала хворая дзяўчынка. — Дык ты немец? Выйдзі з хаты! Чуеш? Ідзі! — Чалавек узяў з лавы вінтоўку і грукнуў прыкладам у зямлю. Шрэдэр саскочыў з лавы і пайшоў у дзверы.
— У сад ідзі! — закрычаў чалавек. — Унь туды!
Шрэдэр увайшоў у сад, дзе густа стаялі голыя дрэвы, і зямля была зацярушапа мерзлым лісцем.
— Стой!.. — сказаў чалавек.
Шрэдэр стаў і штосьці шпарка пачаў гаварыць, перамешваючы нямецкія словы з расейскімі.
Чалавек не слухаў, прыцэліўся і стрэліў. Шрэдэр упаў і сканаў, лежачы, праз хвілін паўтары.
Кастусь Лукашэвіч убачыў на дрэве падмерзлую бэру сярод чорнага лісця. Падумаў, на яе гледзячы, зазірнуў у пуньку, узяў з саломы два яблыкі і ўвайшоў у хату.
— На, Лізачка, еш антонаўкі, — сказаў ён, падыходзячы да хворай дзяўчынкі.
1943–1944
Каментары
Друкуецца
па аўтографе. На вокладцы — назва рамана і малюнак, які належыць пяру К. Чорнага: два дрэвы на першым плане і трэцяе ўдалечыні. На першым лісце рукапісу намалявана высокае дрэва і будынак, у якім можна ўгадаць гумно з шырокімі варотамі, каля сцяны знаходзіцца фрагмент агароджы. На другім лісце слупком выпісаны імёны і прозвішчы галоўных персанажаў рамана. У канцы аўтографа пазначана: «Канец. Кузьма Чорны. 7 гадзін вечара, 18-га верасня 1943 г. Масква. Гасцініца „Якорь“». 2 ліпеня 1944 года Чорны запісаў у сваім «Дзённіку», што, ачуняўшы пасля цяжкай хваробы, якая суправаджалася амаль поўнай слепатой, ён перапісваў рукапіс рамана: «А яшчэ шэсць месяцаў таму, калі пачынаў перапісваць „Пошукі будучыні“, мне была пакута выпісваць роўна загаловак і першы радок».
Упершыню раман публікаваўся ў часопісе «Полымя», 1950, № 11–12, дзе быў падвергнуты прыкметнай рэдактарскай апрацоўцы.