Творы

Богушевич Франтишек

Як праўды шукаюць

Як простая праўда згінула у свеце, Дык праўды і з свечкай шукаюць, І золатам маняць, і людзей склікаюць, І Бога цалуюць, — а ўсё-такі прэце [3] , Як камень у воду, так праўда прапала! Судоў нарабілі, начальстваў ці мала: Пасрэднік і воласць, сынод і санаты, Прысуцтва і вокруг, управы, палаты. А найбольш міравых, участковых і з'ездаў, Што ў полі камення, што гвездаў [4] ! Затое ж жыццё цяпер труднае стала, У сведкі улезці, ні села — ні пала, Ад суду да суду праз лета цягацца Так лёгка, што навет не трэба старацца! Раз еду я ў Вільню адведаць сынка, Ажно пры дарозе пасецца кабыла, Стаіць чалавек якісь ля млынка, За млынам сука там брахала ці выла, І гдзесьці «ратуйце» крычала кабета, А мостам ляцела якаясь карэта. І што ж тут такое было? Мне здаецца: Хто едзе, хто вые, хто, можа, смяецца… (А мельнік стаяў у дзвярах і смяяўся. Чаго ён смяецца? — дык я ж не пытаўся!) Мінуўшы я млын той, еду ўжо лесам, — Ляжыць чалавек пад кустом ля дарогі Без шапкі і босы, так шталтам убогі [5] ; Але я еду з сваім інтарэсам, Мне няма дзела больш ні да кога; Ляжачага ж люду усюды ёсць многа! Я аглянуўся, аж гоніцца хтосьці, Кліча: «Пастой жа для Боскай мілосці!..» Стаў я, чакаю, аж ён і пытае: Хто я, адкуль ёсць і хто мяне знае? І кажа вярнуцца мне аж да млыну, Сведкам ураднік зве на гадзіну. Вярнуўся, гляджу, аж карэта у рэчцы, Мельнік цяпер ужо не смяецца, Кабылу сотнік цягне да стану, Цырулік [6] кроў кінуў абмокшаму пану, Дзюра на мосце так, як на хату, Два хлопцы ловяць сучку кудлату; Баба стаіць у парванай спаднічцы, І кроў ёй цячэ па руцэ і па лытцы. Вязуць і труп той зараз на возе, Што я то відзеў, лежачы пры дарозе. Пытаецца ратнік [7] мяне ды за сведка: Ці мельнік цкаваў, ці крычала кабетка? Ці сучка парвала? А сучку ці білі? Ці відзеў, што ў мосце масціны пагнілі? Ці відзеў, як мельнік смяяўся? Як пан з фурманом у карэце купаўся? Як фурман ўтануў, а як пан ратаваўся? Як злодзей цікаўся з-пад млыну да коні? Як свіснуў кабылу і ляцеў на Рыконі [8] ? Ці знаю, хто то забіты валяўся? І

кім забіты, ды каб я прызнаўся, Ці не я яго вёз ды после уклаў? Можа, меў грошы, можа, я іх забраў? (І дух мне заняў, сказаць слова не мог! Вот напасць на мяне, чысты крыж паслаў Бог!) Чаму я не хацеў ратаваць фурмана? Чаму майстра таго не лавіў ля млына? Чаму сучкі ад бабы куслівай не гнаў? Чаго я ўцякаў, што ледзь соцкі нагнаў?.. Пратрымаў ён мяне цэлы дзень. А бадай ты прапаў! Яшчэ даў я рубель, Ён так спрытна яго запусціў у кішэнь. Я паехаў сабе! Аж у восем нядзель Соцкі прэць мне павестак і шмат: Ў першай сведкам — як мельнік цкаваў, Ў другой сведкам — што мост без прыгат [9] , Ў трэцяй сведкам — як коні хтось краў, Ў чвартай сведкам — як пан заваліўся, Як выплыў наверх, а фурман як заліўся, Ў пёнтай сведкам — што труп пры дарозе Быў убіты, а двое людзей уцякалі, І што я даганяў тых людзей ды на возе, А яны праз ламы [10] удваіх паскакалі! Аж на шостай ужо дык я стаў вінават, Што ратунку не даў, як карэта плыла. Як я стаў па павестках хадзіць ад Каляд, Дык асеўся якраз, як Пакрова [11] была!.. І не сеяў, не жаў, не касіў сенажаць, У арэнду аддаў, бо не мог дадзяржаць. І што меў, то прадаў, пераеў, Па судах агалеў, як шэсць разы згарэў; І ў казе [12] адсядзеў нядзель шэсць, За няяўку плаціў, можа, трэйчы і штраф. Як на тое ж і праўда схавалася гдзесьць, А шукаўшы яе, і мне здарыўся траф [13] .

3

Прэце (польск. przecie) — аднак, але; тут у значэнні дарма, дарэмна.

4

Гвезды — зоркі.

5

Шталтам убогі — на выгляд убогі.

6

Цырулік — лекар.

7

Ратнік — ураднік.

8

Рыконі — мястэчка Рукойны (Рукайняй), непадалёку ад Вільні; у Рукойненскім касцёле хрысцілі паэта.

9

Без прыгат — без парэнчаў.

10

Ламы — завалы з галля і сухастою ў лесе.

11

Пакрова — Пакровы, рэлігійнае свята 1 кастрычніка.

12

Каза — астрог.

13

Траф — выпадак, здарэнне.

У судзе

Давялося ж і мне быць на велькім судзе, На акружным судзе, гдзе усе ў грамадзе: Мужыкі і паны, маскалі і жыды, Хто у чым, як папаў, - ўсё туды ды туды. Тут кажух, і шынэль, і бурнос, лапсардак, І сурдут, і мундзер… а адзін быў і храк (Так як куртка з хвастом), і брадзяжка [14] была… Прыйшлі ўсе, і Пантурчыха навет прыйшла… Быў тут ксёндз, быў і поп, быў і рабін жыдоў, Толькі наш аліндар [15] , той чагось не прыйшоў. Самы суд за шырокі сеў стол ўпяцярох, Шосты ходзе сабе, — ўсе ў залатых каўнярох [16] , Як дукат на дукат, так на іх зіхаціць. (Каб я быў так багат — не хацеў бы судзіць.) Па аднэй старане душ чтарнасця сядзіць, Па другой — арыштант, той, што будуць судзіць, А прад ім — без палы, толькі хвосцік вісеў — Адвакат, што то меў бараніць, той сядзеў. Арыштантам тым быў наш Пятрук Пантурок, Што у пушчы гдзесь меў патайны браварок. А акцызнік [17] Яськоў браў з яго кубана [18] , Дый данёс, дый злавіў, як той воўк барана. І акцызнік той быў, прысягаўся і ён, Як яму хтось данёс, як сачыў ён пяць дзён, Як кацёл там кіпеў, як гдзе брага была, Як Пятрук не паспеў уцячы ад катла… А брахаў дык брахаў і сябе ўсё хваліў, А таго ж не сказаў, як Пантурку даіў. Потым нас па адным сталі ў суд выклікаць. Прысягаўшы на тым, трэба ж праўду казаць! Тут пытаюць мяне, а тут жаль Петрука; І мая ж у яго там прапала мука, І я думаў сабе выгнаць водкі з вядро На васэле дачкі (вот было бы дабро), Ды завёз Петруку дзве асьміны мукі, Дык якраз на той час наляцелі ж «крукі», Ды мяне ж павялі у той лес панятым, Каб ім дна не было і акцызнікам тым! Як спыталіся ўсіх, — прачыталі той «а х», Што злавіўся Пятрук (а набрэхана ж — страх). Там такое стаіць, што і ў думцы няма: Паравік, змеявік і якаясь шляма [19] … Прачыталі ото і яшчэ там папер; Пагляджу ж, кажу я, што-то будзе цяпер? Прасцідацель сказаў: «Пяць мінут перарыў!» І ў каморку шмыгнуў, толькі ксёнжку закрыў. І усе паднялісь і пайшлі хто куды; Я застаўся сядзець, усё роўна з нуды. Як вярнуліся зноў, дык адзін той устаў, Што сядзеў на канцы і найболей пытаў; Паглядзеў на усіх, як узяўся за стол, Як зачаў ён крычаць: «Прытакол, прытакол!» І казну спамінаў, і трубу, і кацёл, І муку, і мяшок… ды усё — «прытакол!». Я сяджу і дрыжу, каб мяне не назваў; Калі — бразць! і я тут! — А бадай ты прапаў!.. Але хвале мяне, справядлівым заве, На Пантурку ж зіркне, — як скаціна, раве: «Вінават, вінават, няхай плаце казне, І ў турму, і ў Сібір!» — і яшчэ кудысь пхне… Гаварыў, гаварыў, ажно піць захацеў, Так, як бульбу, Пятра пасаліўшы ды з'еў. А сказаць бы, за што? — За сваё за дабро. Чалавек захацеў зрабіць водкі з вядро; Што за наўда [20] яму, каб ён свету не знаў, Ці Пантурка з'еў блін, ці гарэлкі нагнаў? Потым стаў вылічаць свае страты акцыз: Той дык так бы зубамі Пантурку загрыз! Налічаў, налічаў — і двайну і трайну, Як шынкар у карчме тваю чарку адну. І начынне забраць, і худобу прадаць, Што ў казну, то ў казну, і яшчэ камусь даць, Тысяч тры там, ці што, налічыў ён пяні. (У Пятра ж каб хоць грош, не то што, ў кішані. Смачны жабе гарэх, да зубоў Бог не даў — Каб акцыз тое меў, што ў Пантуркі забраў; Дзве казы прадалі, ды сярмягу, ды воз, І то брат адкупіў, а назаўтра адвёз.) Аж не сцярпеў той пан, што у куртцы сядзеў; Петруку штось сказаў, акуляры надзеў. Калі ж крыкне-зыкне, аж затросся той суд. «Гдзе тут, — кажа, — віна, чым Пятрук вінен тут? Што скацінку карміў працаваным дабром, Насіў брагу з двара на насідлах вядром? Тут турму, тут і штраф для акцыза схаваць…» Як зачаў гаварыць, як зачаў бедаваць, Дык Пятрук і не гнаў, і у лесе не быў, А то я вінават, я сам гнаў, і падбіў, І данёс на яго… Вінават я увесь! А бадай ты прапаў, а бадай цябе рэзь! Як ката дагары, так ён дзела скруціў: На мяне набрахаў, Пантурка зашчыціў. Я гляджу, што тут куц, — прападу, як сука, Бо мяшок тыкі мой, ды мая ж і мука!.. Калі дзверы «скрыпель», а я — «шусць» праз людзей, Ды на двор, ды ў карчму, да кабылы бардзей; Прыляцеў аж у дом, бурачкоў трохі з'еў, Сказаў жонцы: «Маўчы ж!» Сам у лес паляцеў: На тым мейсцы, гдзе быў браварок Пантурка, Дай садзіць дзераўца, аж самлела рука. Сцежку мохам заклаў і след той так закрыў, Што ніхто б не пазнаў, гдзе і бровар, ці быў. Ды ізноў аж на суд, а суда ўжо няма, Толькі плача, клянець Пантурчыха сама. Пантурка адвялі-тыкі зараз ў астрог; Той куртаты зашчыт, як кадзідла, памог. Я ж якосьць уцалеў ад суда на той час. Каб жа Бог не давёў на той суд другі раз!

14

Брадзяжка — валацуга; бяспашпартная.

15

Аліндар — арандатар.

16

Усе ў залатых каўнярох — у аўтографе: усе ў адных каўнярох.

17

Акцызнік — службовец акцызнай установы, якая збірала падатак за выраб і продаж гарэлкі.

18

Кубан — хабар.

19

Шляма (польск. szlam) — шлам; ціна, асадак (у паравых катлах пры адстойванні ці фільтрацыі).

20

Наўда — карысць.

Воўк і авечка

Злавіў воўк ягнятка І панёс жывое! Плачуць сын і матка, Як бабры, абое. Воўк над маткай злітаваўся, Як які аконам, У аўчынку перабраўся Ды ідзець з паклонам. «Прыйшоў, - кажа, — я здалёчку Расказаць пані авечца Добру вестку аб сыночку, — Як яму цяпер жывецца. Не пазнала б ты ніколі, Такі стаў дасужы І жывець сабе на волі, Без бяды, без нужы. Зубы выраслі з клыкамі, І адпалі рожкі, Ножкі цяпер з пазурамі, Хвост даўжэйшы трошкі. І ўжо воўка не баіцца, Ў хлеў ніхто не гоне; Мае чым абараніцца І другіх бароне! Прыйдзі, імасць, да нас ў госці, Справім сабе вечарынку: Будзе мяса, будуць косці, Будзем есць без адпачынку!» «Дзякуй, дзякуй, ягамосці, За весці такія! Няхай прыйдзе сын у госці, Пагляджу, ці вые? Бо, кажуць, меж вамі Трэба выць ваўкамі. Я ж па-воўчу не умею Ні выць, ні есці, ні лгаць. Ды скінь скурку, дабрадзею, Бо зубкі відаць». І авечка, хоць дурная, А воўка ж пазнае!

Мая хата

Бедна ж мая хатка расселася з краю, Меж пяскоў, каменняў, ля самага гаю, Ля самага бору, на беражку лесу; Ніхто тут не трафе, хоць бы з інтарэсу. Як няма гарэлкі, няма куска хлеба, Дык які ж інтэрас, каму сюды трэба? Да хоць няма хлеба, жабраваць не буду, Пражыву як-кольвек ад працы, ад труду! Кепска ж мая хатка, падваліна згніла, І дымна, і зімна, а мне яна міла; Не буду мяняцца хоць бы і на замкі, — Калок свой мілейшы, як чужыя клямкі. На страсе мох вырас, на маху бярозка. Мільшая мне хатка, як чужая вёска. Сваталі ж мне ў прыймы у новую хату, На зямлю ражайну і дзеўку багату; Буду жыць, казалі, як які пасэсар [21] , Ездзіць парай коні, як сам пан асэсар [22] ; Да мне даражэйшы вугал гэты гнілы, Камень пры дарозе, пясок ля магілы, Як чужое поле, як дом мураваны! — Не аддам за сурдут каптан свой падраны. Клікалі ж у госці і клічуць суседзі — Не пайду, не трэба, бо, кажуць, заедзі Ад чужога хлеба губы абсядаюць, Што чужога прагнуць, то сваё кідаюць. Я не кіну хаты, хоць вы мяне рэжце, Не пайду да вас я, хіба у арэшце. А хоць сілай навет адарвалі б з дому, Калісьці вярнуўся б, як мядзведзь да лому. Заваліцца й хата, зарастуць пакосы, Усё б я вярнуўся, хоць голы да босы! Насек бы бярвенняў, нацягаў бы моху, Зноў бы склеціў хату як-кольвек патроху, Зрабіў бы камору, выкаваў бы жорны, — Усё ж свой хлеб еў бы, хоць бы сабе чорны! Ну дык жа адстаньце, нашто я вам трэба: Ці каб ваш хлеб есці, ці рабіць вам хлеба?

21

Пасэсар — арандатар.

22

Асэсар — станавы прыстаў.

Праўда

Ой, цяжка ж, цяжка, Не сярмяжка цяжка, Але з гэтай доляй, А ўсё штораз болей! Ох, цяжкая ж доля! От так бы, здаецца, Скрозь

зямлю прапаў бы б ці ў слёзы б разліўся! Ці мне жыць на свеце, ці мне куды дзецца? Ой, Божа ж мой, Божа, нашто ж я радзіўся?! Ой, нашто ж мне дана тая мая мова, Як я не умею сказаць тое слова, Каб яго пачулі, каб яго пазналі, Каб яго, то слова, ды праўдай назвалі; Каб і разышлося то слова па свеце, Як праменні слоньца цёплага у леце; Каб на тое слова ды людцы зрадзелі Так, як тыя дзеткі на святой нядзелі; Каб жа тое слова ды людцоў з'яднала, Каб на тое слова варагоў не стала; Каб людцы прызналі братоў ды братамі — Дзяліліся б доляй і хлеба шматамі. А без таго слова я — нямы калека! Хоць бы занямець мне і да канца века! Ой, нашто ж мне вочкі, ой, нашто ж мне ясны? Каб глядзеў, які я ад усіх няшчасны? Каб душа балела, гледзячы на долю, Каб сэрца шчымела і рвалася з болю? Каб было чым плакаць і удзень і ўночы?! Ой, Божа ж мой, Божа, вазьмі ж мае вочы! Нашто ж тыя вушы, як не чуць нічога Ні ад людцоў добрых, ні з неба ад Бога? Ой, ці не на тое ж, каб чуць людзку лайку Ды тую плачонцу дудку-самаграйку, Нашую жалейку, што енча, не йграе, — Хоць як выйгравай ты, а яна смутная? Ой, ці не на гэта ж, каб чуць, як звякаюць Ланцугі на людцах, што з хат уцякаюць. Не здзекуйся ж, Божа, нада мной, над імі: Парабі усіх нас, як камень, глухімі! Вазьмі усе змыслы, покі прыйдзе Праўда, Бо жыць без яе нам не вяліка наўда! Прасі ў Бога ласкі: «Адвярні ты, Божа, Злую нашу долю на сухія пушчы. Адвярні на камень ці на бездарожжа, На вялікі ройсты [23] , на пяскі сыпушчы, Ды каб не зазнала ніяке стварэнне Гэтай долі нашай да веку сканчэння!» Не пачуў ён енку, не увідзеў мукі, Крыж уеўся ў плечы, ланцугі у рукі! Прасіў я суседзяў са мной падзяліцца, Памагчы крыж несці, як «з Богам не біцца». Абсмяялі людзі мяне, як дурнога, Да цябе паслалі, да самога Бога, Там, казалі, праўда, тут тыкеле сіла! Даўней, кажуць, праўда па свеце хадзіла, Жабруючы ж, змёрла, а людцы схавалі, Каменем накрылі, зямлю пааралі, Каб не чуць, не ведаць аб ей ані весці, Ды цяпер і кажуць: «Праўда ў небе гдзесьці!» Да пашлі ж ты, Божа, Праўду сваю тую З неба на зямельку, слязьмі залітую! Пасылаў Ты Сына, Яго не пазналі, Мучылі за праўду, сілай паканалі; Пашлі ж цяпер Духа, да пашлі без цела, Каб уся зямелька адну праўду мела!

23

Ройсты (польск. rojsty) — багна; імшары, лясныя лагі.

Здарэнне

Ехаў я раз ад Кіяны [24] Ды ў Смургоні, і не п'яны, І даехаў на Ваўкелы [25] , А конь добры быў — мой белы. Тыц! стаў конь, наравіцца! І храпець і дыба стаў, Што не можна прыступіцца, Чуць аглоблі не зламаў. Гляджу: бочка ля дарогі. Чыста ж бочка, толькі рогі Як бы трохі відаць збоку. Думка: вёз хтось, ды здалёку. Як прыстала, дык, скаціўшы, Сам начуе гдзесь у вёсцы. Або, можа, быў падпіўшы, Страціў бочку пры дарожцы! А што ў бочцы? хто там ведаў? Можа, брага, можа, водка!.. А я ж той дзень не абедаў, — Вот каб, думаю, сялёдка?! Або каб алей Бог даў бы, Ўжо ж не сцярпеў бы, украў бы! Ото ж, думаю, закрашу! Надта я люблю з ім кашу. Падышоў да бочкі, зрухаў, Калі адаткнуў, панюхаў, Аж з радасці страпянуўся, На ўсе бокі аглянуўся! Ну, свяжусенькім алеем Смак пачуў на губе, носе!.. Хоць не быў яшчэ зладзеем, Але ж тут дык давялося. Так ужо я чагось рад, Падвярнуў свой панарад, За уторы [26] падняў бочку, Абпёр яе на лучочку [27] … А конь смык — падаўся ўперад. А бадай табе тут верад! Падкаціў я бочку зноў І якраз ужо навёў, А конь смык, — назад, ды тоўк! А бадай цябе тут воўк! Я ізноў давай каці… Здумаў — лепей распрагці. Ўзяў каня, як след распрог, Зірк — аж конь мой і без ног. Конь не конь, а зыдлам стаў; Я спалохаўсь, пражагнаў… Дык зноў конь і сам запрогся, Я спалохаўся і змогся, Скінуў опратку, перажагнаўся, Зноў-тыкі за бочку ўзяўся. А так цёмна — хоць коль вочка. Калі гляну: то ж не бочка, А каза стаіць з рагамі! Хвост, бародка і з нагамі… Аж тут пятух калі крыкне, Каза ў лужу калі скікне, Калі ў лесе зарагоча, Конь дахаты калі скоча… Вот тут я і дагадаўся, Каму ў рукі-то папаўся. Давай казаць: «Анёл паньскі [28] , Згінь, прападні, дух шатаньскі!» І цяпер, як хто смяецца, — Мне усё каза здаецца. З таго часу да алею Я не мог душу прымусіць, Адвярнула, дабрадзею, Так-то чорт нас, грэшных, кусіць! Каб не крыж, — прапаў бы, мусіць?!

24

Кіяны (Кяна) — вёска каля Рукойнаў.

25

Ваўкелы — забалочаная сенажаць з хмызамі ля Багушэвічавай сядзібы ў Кушлянах.

26

Уторы — краі-выступы ў бочцы, пазы для замацавання дна.

27

Лучок — вушка ці дужка на бочцы.

28

Анёл паньскі — малітва каталікоў за памерлых; паводле падання, разганяе страхі, прывіды.

Немец

Не люблю я места (па-расейску — горад). Надта там цяснота і вялікі сморад. А паноў як маку ды серад гароду, Апроч таго, пропасць рознага народу! Наш брат як увойдзе, — сам сябе баіцца: Ці ісці без шапкі, ці гдзе пакланіцца? Дык надта ж і стыдна, каб не памыліцца: Пакланіцца немцу ці якому жыду! Няхай яго сточа — набярэшся стыду; Няхай лепей з дому я той дзень не выйду. А пазнаць жа трудна як жыда, як немца, Як пана якога ці там чужаземца. А што жыд да немец — дзеці аднэй маткі: І мова падобна, і адны ухваткі. І абодва ласы на чужую працу, І, мусіць, абодва ядуць з кроўю мацу! Абодва абдураць, абдзяруць як ліпку, Адбяруць і сошку за бітую скрыпку. Пан наш нябожчык (няхай яму свеця), Як умёр, ці чварта вёсна то, ці трэця. Як яго скруцілі, чыста абадралі, Глядзіць — будзе кепска, што тут рабіць далей? Ўсё пусціў арэндай; найперш пусціў жыда, У млыне сеў немец — якаясьць абрыда, — Граўшы па дарогах, прыйшоў з-за граніцы, Прынёс толькі торбу і ў ёй дзве скрыпіцы. Двор купіў хтось рускі так як за дурніцу, Пан зышоў далёка кудысь за граніцу! Жыд зараз убіўся у рускага ў ласку: Штодзень ходзе ў лесе ад самага браску [29] … От ходзіць ён гэта да ўсё дубы ліча, Як трэба, і грошы рускаму пазыча. А як аблічыўся ды дубы абмераў, — У восені выгнаў з тысячу сякераў, — Счысціў пушчу чыста, за пасекі ўзяўся, Як кабан, раз'еўся ды, як пан, зазнаўся, Гавора па-руску і з рускім гуляе, Разам ляжа, ўстане і ўсім упраўляе! Рускі сабе ездзе, не ў дому ніколі, Немец усё меле ды ходзе па полі. Наеўшыся мяса, півам запівае, У свята ж на скрыпцы, аж пішчыць, іграе. Здаецца б, нічога? калі хто не ведае, Але пачакаўшы, дык выйшла камедыя. Жыд купіў у месце сабе камяніцу, Глядзім — і наш рускі кінуўсь за граніцу: Пакінуў і жонку, адрокся і дзеці; З'явіўся пан новы (гэта ужо трэці)… А які б то пан той?.. Ну, ці хто павера?.. Гэты ж самы немец! каб яго халера! От цяпер згадай ты — хто кім калі стане? Аб пану ні весці, ні слыху, нізвання, Жыд панам зрабіўся, немец яшчэ большы, А мужык быў голы, цяпер яшчэ гольшы! Так і на гародзе: лебяда, крапіва, — Толькі вырві рэпу, — дык зарастуць жыва, Так як чорт насее! Ото ж так і людзе: Тутэйшы загіне, дык вораг прыбудзе!

29

Браска — досвітак.

Думка

Чагось мне маркотна, на плач забірае: Мусіць, душа чуе якоесьці гора Ці штосьці зрабілась… што? Хто яго знае: Ці град жыта выб'е, ці згіне абора, Ці ураднік загнявіцца, пагоне падводу, Ці знайдуць у лесе крадзену калоду? Ці сын умрэ, што маскалём служыць, Ці той, у Мэрыку падаўся, ды тужыць?.. От так цяжка, здаецца, каб грэху не баяўся б, Ці ў пятлю палез бы, ці ў ваду схаваўся б! Летась мне было так — і валы прапалі, Свінні бульбу з'елі, гарод пакапалі, Нябожчыца матка чыста захварэла, І дзядзькава хата з каміном згарэла; Сукна не звалілі — хадзіў без сярмягі, А тут і без хлеба… прападаў ад смагі! Хоць бы прандзэй стала, што ўжо стацца мусе, Каб так не цягнула за сэрца, як ліна [30] ; Бедаваць не перша, я і не баюся: Няхай усё згіне, дык душа ж не гліна? Тагды б ужо ведаў, як і ратавацца, Ці там ад няшчасця, ці з людской напасці, Ці сядзець у хаце, ці куды падацца, Ці, злажыўшы рукі, навекі прапасці!.. Ды што ж мне такога, чаго мне журыцца? У мяне не будзе, — знайдуць людзі хлеба; На бяду мне плюнуць, Богу памаліцца, Да слушнага часу дажыву як трэба! Вун стаіць бярозка тут ля самай хаткі, Косы папусціла… плача, кажуць людзе, А мне так здаецца, што ёй анігадкі: Што было — не помне, не ўзнае, што будзе. А можа ж, і помне, як то я калісьці, Быўшы малым хлопцам, лазіў, калыхаўся. Яна была гібка, болей было лісці… І я дзісь не мог бы, як тагды спінаўся. Чаго ж мне маркотна? Ты ж скажы, бярозка, Маўчыш, як нямая, і сама смутная!.. Мусіць-такі праўда — гэта яе слёзка, Што кажуць другія — капля расяная. Мне жаль і бярозкі, чаго ж яна плача, Калі ужо долі не пераінача? Не тужы, бярозка, свет з намі не згіне, Вецер як павее, шышачкі раскіне; Хоць бы ты засохла — вырасце вас болей… Перастанем плакаць мы над сваёй доляй! Якось яно будзе, дажывём да дошкі, Хоць лепей, хоць горай, абы не так трошкі! Шышачкі раскіне, як параскідала Маіх шэсць сыночкаў — здаецца, ці мала? Усе разышліся! — Адзін у наборы [31] , Адзін пайшоў прочкі, за чорныя моры, Адзін за Дунаем саўсім асядліўся, Адзін у Сібіры — з старшынёй пабіўся; Пяты на пісарстве гдзесь у Патарбурку, Кінулі у хаце вот крывога Юрку!.. Ну ды рана-позна, тыкі мне здаецца, Кожны занудзіцца, да дому прыб'ецца… Паглядзець, як людзі ў бядзе сабе радзяць, Абсядуцца ў дому і лад заправадзяць.

30

Ліна — канат, тоўстая вяроўка з канопляў або лёну.

31

У наборы — у рэкрутах.

З кірмашу

Гэй, ляці, кабыла, хоць ты падарвіся, Бо мяне чакае там мая Людвіся, Чакае, чакае, аж выйшла за дзверы, Вот ужо і поўнач, а не есць вячэры. Зварыла зацірку, дык аж гоне слінку, Малачком збяліла, як тую сняжынку! Гэй, ляці ж, кабыла, па пнях, па каменнях, Бо яна чакае уся у пламеннях. Уся у пламеннях ад аднэй мілосці!.. Гэй, ляці, кабыла, каб не ўспелі госці. Гэй, басуй, басуй жа, мая ты кабыла, Каб жонка не спала, дзверы адчыніла. Маскалі ж у вёсцы яшчэ не паснулі, Праляці ж, кабыла, каб яны не чулі! Рві, кабылка, жыва, вязу я гасцінчык: Ці хустку чырвону, ці валовік-бічык. Гэй, вязу гасцінчык, вязу кірмашовы, Ці новую хустку, або і біч новы!

Падарожныя жыды

Што крук круку не выдзюбае вока, То ведама даўно і ведама далёка; І гдзе крапчэйшыя дзяруцца, Дык слабшыя няхай жа не суюцца, Бо ўжо чубы напэўна што парвуць, Калі яны адзін другога не паймуць. З двух мястэчкаў два падвозцы Двух жыдоў вязлі напроці. Спаткаліся ж на вузенькай дарожцы, І ні адзін не уступае па ахвоце. Той кажа: «Парха ты вязеш, дарогу дай!» А той крычыць: «Ты пана мне не лай, Бо я твайго і біць гатоў!..» І біч смалёны тут завёў, А той у рукі ды бічышча… І замахалі так, аж свішча! Жыдкі у просьбу, каб гадзіцца. Куды табе! — ні прыступіцца. Так б'юць, аж кроў цячэ жыдам! «Ты б'еш майго, а я твайму аддам!» І, можа б, так насмерць пабілі, Дык хітра ж і жыдкі зрабілі: Той перасеў таму на воз, а той туды. І так запхалі абодва без бяды; І мужыкам так стала бліжэй дому, І крыўды ніякай нікому. Пазналіся жыдкі, пагергаталі, Дык мужыкі і біцца перасталі! А што, каб так і мы зрабілі, А можа бы, і нас не білі?