Учебник белорусского языка
Шрифт:
Раздумалася Чапля, што за Жураўля замуж не пайшла. «Дай, — кажа, — пайду да яго і перапрашу.»
Ціпяху, ліпяху, сем вярстоў па маху, церазбор ды ў Жураўлёў двор.
— Здароў, Журавель!
— Як маешся, Чапля?
— Вазьмі мяне замуж за сябе.
— Твая шыя доў га, і сіня, і крывая, і сама ты гарбатая, такой мне не патрэбна.
Хаця было і стыдна, аднак Чапля паплялася цераз бор назад у свой двор.
Шкода стала Жураўлю, што не ўзяў Чаплю бедную, і зноў пайшоў ён тою самаю дарогаю. Ціпяху, ліпяху, сем вярстоў па маху…
Так цэлы век свой хадзілі яны адзін да аднаго ў сваты, і так па абодвух канцах балота асталіся іх хаты.
(Народная казка ў апрацоуцы Цёткі (А. Пашкевіч)
маркотна — грустно, уныло, тоскливо
чапляў,
як маешся? — тип приветствия — как живешь?
брыдкі — некрасивый, безобразный, уродливый, отталкивающий
ізноў — снова
перапрасіць — извиниться, здесь: перепросить
не патрэбна — не надо
1. Выпишите из текста вначале слова, в которых происходит ассимиляция шипящих и свистящих согласных в случаях, когда она передается, а затем когда не передается на письме
Як пушчаны некім, імпэтнай стралой памчуся ўгару. (3. Бядуля) Меркавалася зняць варту без шуму, для гэтага былі вылучаны людзі, аднак тут, відаць, у некага выйшла памылка. (А. Кулакоўскі) Я не буду доў га, зараз жа вярнуся, трошачкі на рэчцы ў санках паважуся. (Я. Колас) Шугае полымя бурліва, а іскры-зорачкі шчасліва бягуць-плывуць бліскучым роем угору ў голькі к тоўстым хвоям і ў верхавінах прападаюць, бы вочкі плюшчаць, паміраюць. (Я. Колас) Улавіўшы цікаўны і у той жа час сарамлівы позірк карых вачэй, Антон наважыўся быў штосьці сказаць, але дзверы ўжо расчыніліся, і дзяўчына знікла ў кабіне. (А. Стаховіч) Расштурхаў Сцёпка грамаду і бліжэй да стала праціснуўся. (Я.Колас) Езджу па рэспубліцы часта. (З газет) Стук колаў усё набліжаўся, і, нарэшце, са змроку пачала вылучацца цёмная пляма фурманкі. (К. Крапіва) Яна з імі [кветкамі] няньчылася паводле пор году: вясною — бэз, летам — ружы, аж зімой — вазоны. (3. Бядуля) А бацька, сівы і яшчэ жвавы клапатун, цюкае непадалёку сякерай — шчапае на калодцы дровы. (М. Ракітны) Сухі, ледзь чутны шчаўчок пачуўся ў пакоі — патрон даў асечку. (М. Лупсякоў) Каб я згадзіўся з Шугаем, Гаравы не ўсчаў бы гэтай справы. (А. Асіпенка) Максі м думаў, што сын зусім адкаціўся ад яго, ад дому, што папрокамі і ўшчуваннем тут не паможаш (М. Стральцоў) Зары праменні, прарваўшыся праз сад вішнёвы, на шыбах, быццам зайчаняты, гуляюць, скачуць. (М. Танк)
1. Спишите текст. Подчеркните слова, в которых происходит уподобление смычных согласных смычно-щелинным.
Праз дзень, нібы пацвярджаючы Алесева прадчуванне, яму прыйшла павестка ў армію. (Я.Брыль) Каля лесу ляжаў цень — маленькая спадчына ночы. (З.Бядуля) Налева былі адчынены дзверы ў кухню, а проста — у вялікі пакой. (К. Чорны) Ночы ўжо робяцца даўжэйшымі, і грыбны запах асабліва адчуваецца пасля ночы. (К.Чорны) Чалавек прыгнуўся, прайшоў ад дарогі па бульбяніку крокаў з дваццаць і лёг паміж градак. (К. Крапіва) А за касцом двума слядамі адбіткі ног яго кладуцца, а косы свішчуць і смяюцца. (Я. Колас) Эх, аджыў ты свой век, жоўты ліст-бедачок, а на весну цябе скіне новы лісток. (Я. Колас) Людзі былі ў самай рознай вопратцы. (К. Чорны) Мой мілы таварыш, мой лётчык! Вазьмі ты з сабою мяне. (Я. Купала) 3 печы спрытна злезла гаспадыня, схапіла на запечку анучу і анучаю выхапі ла з пячуры чыгунок ды панесла яго ў кут ля парога, каб адцадзіць над цэбрам бульбу. (К. Чорны.) Растрэслі адзенне лясы, даўно адцвілі верасы і травы павялі. (М.Танк)
3. Образуйте прилагательные от следующих существительных с помощью суффикса — ск-.
Салдат, Руза, Каўказ, Арэнбург, чытач, зулус, Чэхія, Славакія, людзі, брат, Слуцк, горад, вараг, Парыж, Рыга, беларус, Прусія, жабрак, купец, Швецыя, рвач, трукач, Цюрых, скрыпач, хват, манах.
4. Образуйте существительные с помощью суффикса — ств- от следующих слов.
Ткач, агент, казак, купец, жрэц, таварыш, убогі, многа, брат, ваявода, харошы, птах.
Урок 11
ЧЕРЕДОВАНИЕ
Фонетический облик слов во многом определяют исторические чередования согласных звуков Они широко представлены как в формах одного слова, так и в разных, но родственных словах Ряд таких чередований возник еще в эпоху, когда все славянские языки составляли единое целое, некоторые — во время восточнославянского единства. В связи с этим наиболее распространены чередования согласных, общие для белорусского и русского языков, но есть и такие, которые представлены только в белорусском.
Общими с русским языком чередованиями являются [г] — [ж], [к] — [ч], [х] — [ш]: пяку — пячэш, навука — навучыць, нага — ножка, магу — можаш, муха — мушка, калыхаць — калышу. Это чередование наблюдается при образовании форм превосходной степени сравнения прилагательных (дарагі — даражэйшы, мяккі — мякчэйшы, ціхі — цішэйшы), при образовании прилагательных от других частей речи (Аленка — Аленчын, брусок — брусчаты, муха — мушыны, смех — смешны, адліга — адліжны, Волга — волжскі) В случае образования прилагательных от существительных типа будаўнік (строитель), вартаўнік, (сторож), прадстаўнік (представитель) единственным морфологическим средством является чередование [к] — [ч] будаўнічы. вартаўнічы, прадстаўнічы Этот тип чередования характерен также для большого количества глаголов клікаць (звать) — клічу, брахаць — брэша, ілгаць — ілжэ, ткаць — тчэ, лягу — ляжаш, цёк — цячы, зрачыся (отречься) — зрокся и т. д. Чередование [г] — [ж], [к] — [ч], [х] — [ш] не наблюдается в формах словоизменения существительных, зато широко представлено в разных типах их словообразования: зберагчы — зберажэнне, бераг — беражок, сухі — суш, глухі — глуш, рака — рэчка, далёкі — далеч и т. д.
С точки зрения роли в морфологии к рассмотренному типу чередований близки чередования [з] — [ж], [с] — [ш], [ц] — [ч], а также [ск] — [шч], [зд] — [ждж], [сц] — [шч], при этом в сочетаниях чередование [с] — [ш] вполне объяснимо с точки зрения ассимиляции свистящих и шипящих (см. урок 10) Особенно близок параллелизм этих чередований и рассмотренных выше в глагольных формах: ляцець — лячу, рэзаць — рэжаш, часаць — чашу, ездзіць — езджу (произносится [йежджу]), паласкаць — палашчу, лазіць — лажу, пусціць — пушчу и т. д.
Морфологически иным типом являются чередования [г] — [зь], [к] — [ц], [х] — [сь]. Они представлены главным образом в формоизменении существительных и охватывают все из них, которые заканчиваются на заднеязычные [г], [к], [х]: нага — назе, снег — снезе, рака — рацэ, рэчка — рэчцы, сведка (свидетель) — сведцы, страха — страсе, муха — мусе. Однако по склонениям эти чередоваиия распределены неравномерно. В первом (на — а) склонении они значительно более регулярны, чем во втором (на согласный), в связи с тем, что в последнем в дательном и предложном падежах возникло окончание — у. Сравн.: бярлога — бярлозе, страха — страсе, папруга — папрузе и т. д. (І склонение) и начлег — на начлезе, бераг — на беразе, однако круг — на крузе и у кругу, а также археолаг — аб археолагу, будаўнік — аб будаўніку, рух — у руху, страх — у страху и т. д. (ІІ склонение). В русском языке такие чередования исчезли вследствие выравнивания основ по остальным падежам (кроме дательного и предложного).
Чередование губных согласных с сочетанием губного и [ль] ([б] — [бль], [м] — [мль], [в] — [ўль], [ф] — [фль]) используется для оформления первого лица единственного числа глаголов, основа которых оканчивается губным, а также для отглагольного образования существительных: рабіць (делать) — раблю, тапіць — таплю, лавіць — лаўлю, графіць — графлю; карміць — кармленне, лавіць — лоўля, здзівіцца — здзіўленне и т. д. Наблюдается этот тип чередования и при образовании глаголов несовершенного вида: купіць — купляць, аграбіць — аграбляць, раздрабіць — раздрабляць и т. д. Необходимо отметить, что в глаголах, в формах которых между губным и последующим [й] долгое время сохранялся [і], это чередование не наблюдается: біць — б'ю (сравн. у Фонвизина бия), папіць — пап'ю, завіць — заўю и т. д. Отдельно стоит чередование в существительных — названиях паселенных пунктов и их жителей: Кіеў — кіяўлянін, Рым — рымлянін.