Вячэрнія ветразі

Караткевіч Уладзімір Сямёнавіч

Балада аб арганаўтах

Ў дымным трывожным агні пачаўся далёкі палёт. Рынуў ад рэчак і ніў срэбны месяцалёт. Сігара з металу бліскучага. Востраў жыцця ўначы. Іскра зямной цеплыні: дзве жанчыны і пяць мужчын. Першы нясмелы крок жорсткі тэрмін звязаў: Дзень на паверхні месяца. І дарога туды і назад. Ля пульта сядзіць камандзір, чалавек без асобых адзнак, І намеснік яго, дзяўчына, яна - журналіст і мастак. Там дзе два - там заўсёды мосціцца між жаночым і між мужскім Крылаты хлапчук нябачны з састарэлым калчанам сваім. Упершыню пакінуў зямныя ён берагі, Пальцамі рук перацягнутых хапаецца за рычагі. Ён не баіцца, што кучары схаваюць пад шлемафон, Для сваіх уладанняў бязмежных новы край адкрывае ён. Адбіваліся ў любых вачах светы далёкіх планет, Плыў па везле валасоў жоўты водбліск камет, І свет у вачах праступаў у ярасным сяйве нябёс... Арганаўты ў бездань ляцелі. Арганаўты абралі лёс. Ўпалі ў абдоймы Месяца, прыглушыўшы агню снапы, Да вяршынь узмятнуўшы падзеннем адвечны касмічны пыл. Паглядзеўшы на хмары пылу, на ўзняты выбухам жвір. "Дрэнна тут падмяталі, - са скрухай сказаў камандзір. І, агледзеўшы добрых сяброў, што ў пакой для скафандраў ішлі, Прыбавіў:  - Станцыя Свінкі. Хлопцы, хапай хатулі... Калі каму пашанцуе хай адзін не прыходзіць назад. Злавіце пару лунацікаў. Пераважна прыгожых дзяўчат". І сказаў, затрымаўшы дзяўчыну: "Сцеражыся, праменьчык мой, Беражы людзей. І вяртайся. Хай удача будзе з табой. Хто згубіцца - хай не забудзе, што ў шлеме ёсць мікрафон, І яго адшукаюць па пеленгу. А Месяц - не страшны ён. Я тут пахаджу, ля ракеты, як хадзілі ля коней дзяды, І, магчыма, схаджу на вылазку, і напрамак мой будзе - туды, Сцеражыся..." Выходзілі людзі, як продкі на выспах чужых, У бліскучых бронзавых шлемах з грэбнем антэны на іх. Ракета, як стомлены лебедзь. Камандзір застаўся адзін. Месяц вабіць жывое, аддаецца яму: "Ідзі". Цікаўнасць, ты клічаш мяне, ў бездані вабіць твой спеў, Каб не ты - мы ў тванях кішэлі б і ніколі не злезлі з дрэў. Срэбныя з чэрню густою цыркі дрэмлюць у ложках сваіх, Як похвы кінжала каўказскага, як скурка палескай змяі. І ён пайшоў. Невядомае ў грудзях забівала дых, І падкідвалі ногі яго на вяршыні ўцёсаў рудых. Сядло паміж скал. Планета зусім не паходзіць на рай. Ён стаў, і цень паімчаў кудысьці за небакрай. І ён прыпомніў з усмешкай, што ў родным палескім сяле Бабулі паказвалі дзецям на месяц, што плыў у імгле: "Бачыш, плямы на Месяцы? Хтосьці ногі задзёр дугой? Гэта брат забівае брата. Узняў на вілы яго". Ён стаяў і глядзеў на цыркі, на чорных безданяў сець. І раптам нешта змянілася. І ён не паспеў зразумець. Ён адчуў, што скафандр цэлы, але сам ён заціснуты ў жвір, Як семя ільну пад давільняй, як пад прэсам сохнучы сыр. Ў чаргаванні сцюжы і спёкі , разбітая імі ў баю, Скала вісела стагоддзі, каб захлопнуць пастку сваю. Такую - за тыдзень не скінеш. Цяжкая, як свінец. І гэта значыць - прыцемак. І гэта значыць - канец. А тэрміну толькі суткі ў разлічанай меры зямной, І

сем душ загіне ў бясконцым замест душы адной. Не трэба, каб адшукалі сярод недасяжных гор. Хай змоўкнуць мае сігналы. Хай думаюць: я памёр. Легенда, ты нахлусіла. І вось канцоўка мая: Брат не ўзніме брата на вілы. Брат выключыць свой маяк. Над мёртвай планетай звестка чорная паплыла: "Слухайце, слухайце, слухайце. Мяне раздушыла скала. Памятайце апошні загад: больш гадзіны мяне не шукаць. Карабель давядзе да зямлі не мая, а другая рука. Забудзь пра мяне, каханая, забудзь, што калісь я быў, Прымірыся з Зямлёй без мяне, прымірыся з холадам ніў. Усе жанчыны на свеце - ты, ўсе мужчыны на свеце - я. Для цябе, для цябе адной подых мой і пагібель мая". Дацягнуўшыся лобам да кнопкі, кінуў спакойна ён. "Гіну, я гіну, я гі..." - і выключыў мікрафон. І ляжаў у цемры глыбокай, у цемры начной зімы З абвостраным чуйным слыхам, па свайму жаданню нямы. Ён чуў, як далёкі голас кліча, моліць, заве, І вочы тужлівыя усмешкай тлелі праз вільгаць вей. Дзве гадзіны ляцеў цераз цемру далёкі голас-ганец: "Камандзір, камандзір, камандзір!" І рыданне. І слова: "Канец". Выбухаў ён не пачуў, але раптам ў змроку начным, Як быццам чырвоны сцяг разгарнула неба над ім, І вышэй барвянага сяйва, туды, дзе сузор'яў агні, Зорка рынула ўвысь і знікла, прайшоўны зеніт. Сяйва сышлося ў конус і растаяла ля камля. І ў апошні свой, у смертны, у безнадзейны час "Зямля! Маці Зямля! Будзь літасцівай да гэтай, што ўбачыць шаты бяроз, Што зараз ля пульта седзячы, жаночых не точыць слёз. Будзе ёй час паплакаць, як пабачыць твае лясы. Зрабі, каб забыла, каб іншаму нарадзіўся ад любай сын. Будзь для яго зялёнай, чыстаю, як трава, Не выбухай пажарамі, ў бітвах не забівай. І ў апошні свой, у смяротны, у безнадзейны час Пажадаю я, каб сонца прамень над табою не згас. Каб вечна была ты такою, якою мы любім цябе, Зямлёю тугі і радасці, дзе шчасце жыве ў журбе, Дзе такія сінія пушчы, дзе алмазны гарыць Валапас. Дзе вёска мая на Прыпяці, Дзе Нерль і рублёўскі "Спас", Дзе раджаецца мяккае сонца на вяршынях ліловых гор, Дзе плачуць жанчыны светлыя, калі мы гінем ля зор". 

Архангельскае

Лістападаўскі вецер над паркам пахмурым. Халадзее рака, як лязо мяча, У мармуравых німфаў гусіная скура І прыгонны адчай у глыбокіх вачах. На газонах барвянае лісце размокла. Золкі лёгкі туман ахутвае луг, І Ахіл у абдоймах сціскае Патрокла: Не ад ран, а ад палак канае друг. Вар'яцею, здаецца: чую і бачу, Пад галінкамі чорных, як туш, дубоў Дзесяць гожых пастушак манерна скачуць. Пастаральная песня. Вясна. Любоў. З балюстрады за іхнім лёгкім палётам Назірае праз сетку яловых лап Падагрычны стары з праваленым ротам, Вальтэр'янец, юрлівец, татарскі сатрап. Прыгажосць яму лаўрамі чэрап вянчае, Ён Лукул, Петроній, Цэзар і Крэз. Ён стварыў гэту казку на чорным адчаі, На Парнас у турэцкім халаце пралез. Ён памрэ і тады не ўбачыць прыгожага. Страшна духу пакінуць цела-турму. І прыгонных актрыс кладуць яму ў ложак, Каб халодныя ногі грэлі яму. Хто ім верне мары дзявочыя, светлыя? Хто ім верне кахання светлага час? Лепей гвалт, лепей жорсткасць -  толькі не гэта, Не бяссільны, старэчы холад пляча. Сёстры любыя, ганьба ваша і раны, Быццам вострыя церні ў душы маёй, Я сябе адчуваю, як вы, зганьбаваным І рыдаю гаручаю вашай слязой. Мара, спеў, летуценне, каменнямі скутае, Цёмны парк, што варты усіх паэм, - Калі рай купляюць людской пакутай, Хай ён дымам згіне, такі Эдэм. Ненавіджу цябе, баюся, кахаю, Як каханую злую, ўсім сэрцам сваім. І да рук мармуровых чалом прыпадаю, Любых рук, што пад ветрам дрыжаць начным. 

Балада пра Невядомага, Першага

Н. М. Молевай

Ён ляпнуў вохрай на камень; І зліўся з пячорнай сцяной Зубр чырвоны з рагамі, Што кінуўся ў страшны бой. Трывожнае, новае, дзіўнае Адымала голад і сон. У дыме над жоўтым біўнем Кашляў і плакаў ён. І з жахам глядзелі людзі, Як явелі дзень за днём Дзявочыя рукі і грудзі Пад крамянёвым нажом. Натуршчыца, першая ў свеце, Зразумеўшы сваю прыгажосць, На беразе Першага стрэціла І дала мазгавую цосць. І племя важак калматы Ўзняў велічэзны сук, І мускулы, як канаты, Загулялі пад скурай рук. Ён сказаў уладна і сонна: "Свавольству гэтаму - край. Аддай, я знішчу разьблёнае, І дзяўчыну гэту - аддай". І Першы, гнеўны, трывожны, Забіў ударам нажа Таго, хто дзяўчат прыгожых Браў, як арды важак. І праўленне яго шчаслівае Паклала забойствам канец. І стала ў ардзе справядлівасць: Кавалак табе і мне. Над тундраю годы знікалі, А потым скананне прыйшло, Лютым мамантам стала, На біўні яго ўзняло. Але Першы паспеў яму ў скроню Завостраны ўбіць ражон. Нават уласным сконам Племю даў ежу ён. Ўсю зіму не ведалі гора, Сыты глыталі дым, І доўга ў цёмных пячорах Гучалі легенды аб ім. 

Прарок Геронiм Босх [1]

Н. М. Молевай

"Увага! Увага! Увага! Рыхтуецца атамны выбух. Хавайце дзяцей! Хавайце вучоных і кнігі! Хавайце ў зямлю партытуры Бетховена і Гуно! Хавайце карціны Босха: Ён ведаў пра гэта даўно". Дзіўны, дзіўны мастак! У цемры сярэднявечча Сядзеў ён перад мальбертам, Які асвятлялі свечы. Цень у кутах пакоя, Цені па фарбах бягуць, Цень над роднай краінай, Змрочныя цені ў мазгу. Іспанцы край захапілі, Палілі людзей без жалю, Жыць не давалі нікому, Існаваць - рабам дазвалялі. Плакалі дзеці малыя, Ўміраючы на нажы, І нельга было смяяцца Мастаку, што з праўдай дружыў. Таму ў грудзях такога Не сэрца, а галавешка, Таму ў Героніма Босха Памерла на вуснах усмешка. Ён бачыў, што душы прыгнечаных Не сталь, а бязвольны воск, І прарочыў дрэнным людзям Геній Геронім Босх. Сваёй неўтаймоўнай фантазіяй Выклікаў ён пачварныя здані... Праз трэшчыны на палотнах Чуюцца гукі рыданняў. Лётаюць мёртвыя птушкі, Палаюць жывыя кусты, Пачвары з галовамі грыфаў Рэжуць сабе жываты. У адных галовы без ног, У другіх пад задам калені. Кідаюцца ў пажарах Маўклівыя голыя цені. Праз дымнае і чырвонае, Праз попельнае святло Танкі ідуць магутныя, Якіх тады не было, Ці мог ён тады прадбачыць, Што пройдзе сто пакаленняў І ажывуць наяве Пачвары яго ўяўленняў? Што будуць з акопаў людзі Дзерціся на накат І кідацца ім пад ногі З цяжкай вязкай гранат. Вы, васковыя душы, З ланцугоў кашмары спусцілі, Вы над роснай зямлёю Смерці грыбы ўзрасцілі... Даўно прарочыў такое Босха трывожны мозг. І ўсё ж аднаго ты не ведаў, Вялікі Геронім Босх. Зведаўшы чалавека, Зведаўшы мора і сушу, Не мог ты ведаць, што ў свеце Стальныя вырастуць душы, Што на хлуслівых і хцівых Узнімецца іх рука І вытрасе іх са скуры, Як бульбу гнілую з мяшка. "Увага! Увага! Увага! Выбухаў больш не будзе! Выносьце скульптуры і кнігі, Спявайце і смейцеся, людзі! Выносьце дзяцей заспаных Пад сонечных гукаў прыбой! Выносьце карціны Босха! Адбой! Вечны адбой!" 

1

Геронім Босх - славуты нідэрландскі мастак канца ХV - пач. ХVІ ст. У такой яго карціне, як "Страшны суд", народная сатыра спалучаецца са змрочнай, кашмарнай фантазіяй. Дзіўнае супадзенне: на яго карцінах намаляваны машыны, якія падобны на танкі і сучасныя гарматы.

Трызненне мужыцкага Брэйгеля [2]

Н. М. Молевай

Ў кірмашным радзе горада пры моры Прыжыўся ціхі і спакойны поўдзень. На вулках не відаць ані сабакі: Краіна ўся, нагандляваўшы грошай, Да хрыпу накрычаўшыся на біржы, Набегаўшыся па усіх прычалах, Абед ператраўляе, як пітон. Абліты сонечным салёным сяйвам, Ідзе кірмашным радам чалавек І кіем грукае па белых плітах. У чалавека вочы мудраца І з'едлівая сумная усмешка, І, каб схаваць яе ад крамароў, Ён нізка капялюх на твар насунуў. Ён ходзіць цэлы дзень. Ідзе ў трушчобы, Ў багатыя кварталы, ў крамы, ў гавань. Адценні фарбаў, твары і усмешкі - Ўсё застаецца ў памяці яго. І толькі часам ля багатай крамы, Ў шынку на бочцы, на гулянцы шумнай Ён дазваляе веям апусціцца, Ён дазваляе адпачыць вачам. Не трэба. Не чапайце. Пачакайце. Ён трызніць. І калі адкрые вочы, - Мільгне такое цяжкае у зрэнках, Што ворагу свайму не пажадаў бы. Мужыцкі Брэйгель трызніць родным краем На вуліцы паміж абжорных крам. О крамы, крамы! Вы душа радзімы. Вісяць на прэнгах заржавелых тушы. Барвянец мяса смачна адцяняюць Янтарны тлушч і цукарная косць. Індычкі ў папяровых панталонах, Цяляты, ўзрошчаныя без вады, На цёплым малацэ. Ігрушы шынкаў, Што пахнуць горка елянцовым дымам І часнаком. А ў ваннах ледзяных Блажэнна парсюкі адпачываюць. Для студзіны. І ўся твая радзіма Нагадвае такога парсюка. На рыбных лавах волка пахне морам. На сонцы тае вэнджаны вугор. Чырвоныя вялізныя амары Гурманаў з нецярплівасцю чакаюць. І льюцца ртутным срэбрам у варэйкі Трапёткія жывыя селядцы. А там жаўцее свежым маслам рэпа, Ляжаць гуркі, брусельская капуста, Радыс ружовы з беласнежнай дупкай І з кроплямі на лісцях сітаватых. А памідоры з вільгаццю гарачай З-пад дзяснаў сонцам пырскаюць у глоткі. І гэта ўсё, наваленае купай, Апырсканае сонцам і вадою, Спявае, радуецца і звініць, Край цяжка сыты, як пастух на Юр'я: З усіх краін прыносяць караблі Карыцу з пахам выспаў акіянскіх, Гваздзіку, чорны і духмяны перац, Што сутаргава страўнік скарачае. Іначай мяса, рыбы і дзічыны Краіна не магла б ператравіць. Мужыцкі Брэйгель ля шынка на плошчы Сядае і ў руцэ альбом сціскае. Ён бачыць тоўстых бюргераў за півам, Сляпога, што пяшчотна гладзіць скрыпку, Сталы, што цяжка крэкчуць ад жратвы, Настаўленай на іх. На нізкім ганку Стаіць шынкарка і глядзіць на плошчу, На цяжкія сталы і на гуляк. Аддайся ёй. Ды толькі памаліся, Каб хоць душу жывой на свет пусціла З абдымкаў страшных беласнежных рук. Стаіць яна, узяўшы рукі ў бокі. Здаецца, не на ганку - на дзяржаве Ўцвярдзіла ногі, тоўстыя, як шынкі. А зрэштаю, такіх жанчын тут любяць. І вось млынар з натоўпу выплывае. Перад шынкаркаю нагою дрыгнуў І запрасіў яе з сабой на танец. І вось ляцяць яны. Трасуцца грудзі. Дол гнецца пад слановаю хадою. Варочаюць магутнымі мясaмі І задам дрыгаюць. І сыты пот Сцякае з твараў у піўныя куфлі. Павекі Брэйгеля прыкрылі зрэнкі. Ён думае, што млынару з шынкаркай Цудоўна будзе спаць на сенавале, А там усё на свеце хоць бы што. За сытасцю яны не заўважаюць, Што шашаль есць іх дом, што іх абкрадуць, І назву самую "край Нідэрландаў" Забудуць спячыя. Пракляты край! Ніхто не хоча ведаць пра свабоду, Пра пошукі, гарэнне і мастацтва. Не,- ён схлусіў,- мастацтва дазваляюць. Яно павінна лашчыць вочы сытых, Высакароднымі рабіць іх твары, І мышцамі рабіць на шыях тлушч, І апяваць іх цёплыя пакоі, Іх коўдры, начнікі і іхніх жонак, Спакойных, як галандскія каровы, І пераконваць іх, што быццам людзі, Лаўцы амараў і ткачы шаўкоў Не кашляюць крывёй і ў шторм не тонуць. Што выведзе іх з сытай асалоды?! Сам кожны за сябе. Нішто не ўзрушыць. Ікар загіне - і ніхто не кіне Нат позірку на ўспененыя хвалі, Дзе жаласна, пакутліва і горда Мільгнула надламанае крыло. Што ім да ўзлётаў і да летуценняў, Да гожай мужнасці ў імя свабоды? Яны валлё наб'юць - і пад пярыну. Краіна гультаёў! Пад тлустым дрэвам, Якое замест яблык, поўных сокам, Ўзрасціла на галінах каўбасу, Што капае з канцоў празрыстым тлушчам, Ўзрасціла з трыбухою піражкі, - Спяць людзі мёртвым сном і ў вус не дуюць. Спіць воін, галаву на меч паклаўшы, Чыноўнік спіць, адкрыўшы рот слінявы, Спіць селянін, забыўшы пра цапільна. Аднекуль з-пад хмызоў да гультаёў Ідзе яешня на танюткіх ножках. Ад чорнай і распаленай патэльні Добранамерны курыцца парок, І застаецца толькі ротам чамкаць. А што ж яшчэ рабіць? Яешню есці Закон нікому не забараняе, Як грошы ёсць. Мужыцкі Брэйгель трызніць. Хто вы такія? Як назваць вас, людзі? Куды краіна з вамі забрыдзе? Сляпыя! Мёртвыя! Яны ідуць, Паклаўшы рукі на плячо пярэдніх, І іх вядзе сляпы. І проста ў яму Ён падае. А заднія не бачаць, І, як раней, застыў на іхніх тварах Самаздаволены па-свінску гонар. Што ж ты пракінуўся, мужыцкі Брэйгель? Шпурляй у твар ім горкія палотны, Дражні, як бугая чырвонай хусткай, Паказвай ім, сляпым, канец Ікара, - Яны ж усё адно не зразумеюць. Хіба нашчадкі, можа? 

2

Пітэр Брэйгель Старэйшы, празваны "Мужыцкім" (памёр у 1569 г.), - славуты нідэрландскі мастак ХVІ ст., аўтар карцін "Падзенне Ікара", "Сляпыя", "Сялянскі танец", "Краіна гультаёў" і інш.

Слова пра чалавечнасць

Паэма

І

У музейным завулку дом стаяў асаблівы. Звонку хата як хата. Дубы. Гарод. Дзесяць яблынь белых. Старыя слівы. Хмель і плюшч спавіваюць высокі плот. Але дзівы гасцей каля брамы чакалі: Ля дарожкі, на тварах тоячы злосць, Дзве каменныя бабы на варце стаялі І як быццам пыталі: "А пашпарт ёсць?" Ганак быў на слупах з аблезлым пабелам. У пярэдняй, дзе стыў таямнічы змрок, Сустракаў гасцей з усмешкай нясмелай Шасцірукі каменны індыйскі бажок. На руках заўжды капялюхаў пара, І ніхто не хоча за гэта плаціць. "Што ты зробіш: быў богам, а стаў швейцарам. І з людзьмі такое бывае ў жыцці". У пакоях кнігі ў дубовых шафах (Кнігу выцягнеш - будзеш хвіліну чхаць). У адным куце лучнік, як жырафа, У другім, як чэрап аленя, саха. Кросны ў зале стаяць: за жыццё стаміліся. Поруч з бронзы сякеры, дзіды, нажы, Беларускі каран старадаўні са Смілавіч Пад іконай цьмянаю мірна ляжыць. І няма жывых, хіба што кашлаты, Шалем мяккім захутаны да галавы, Паміж статуй святых, як жывая статуя, У халаце барвяным дзядуля сівы. Акрамя студэнтаў, што дзеда любілі, Нешматлікіх сяброў героя майго, - Абывацелі горада моцна забылі, Што імя старога - Чаховіч Рыгор.

ІІ

Бомбы дралі ў шматкі жытло чалавека, На мурах спаганялі чорную злосць. Жалюзі на вулках стулілі павекі, І пад ботам салдат храбусцела шкло. Перад тварам бязлітаснай грознай навалы, Перад тварам смерці на плоскіх штыках Дзеці ў чэраве маці ад жаху крычалі, Бо з'явіліся ў край наш вайна і жах. Не хацелася дзецям ў свет нараджацца, У жахлівы свет людзей нежывых, Дзе абвугленыя, сухія акацыі Плачуць чорным лісцем на вулках крывых. Ненароджаныя, яны сумавалі Па пяшчоце бацькоў, што ляжалі ў зямлі, Па раструшчаных цацках, калысках спаленых, Па братах, што ў рабства чужынцы вялі. Ў гэты час на рабоў, якіх

ціхім ранкам Па завулку вялі на катаржны здзек, Адхінуўшы жоўтай рукою фіранку, З безнадзейным сумам глядзеў чалавек. Чалавек быў звычайны: сівыя бровы, У вушах сівых валос касмыкі, Аскетычны твар і вочы суровыя, Кніжны пыл на пальцах сухой рукі. Паўтарае гісторыя жарт з Архімедам: Горад родны палае, зямля дрыжыць, Але ёсць папірус, ёсць вечныя веды І накрэсленыя на пяску чарцяжы. Чалавек чытаў старажытныя кнігі Пра зямлю, дзе буялі агонь і меч, Пра крывавую бітву над соннай Нямігай І смяротны запал крутагорскіх сеч. І натрапіў на месца, дзе скупа пісалі, Што ў татарскі набег аж пятнаццаць дзён Людаловы бялявых людзей вязалі І цягнулі ў Крым на аркане "палон". І ля ханскай мяжы, ля равоў перакопскіх, Стольькі дзён палонных вялі і вялі, Што зрываліся зоркі ад тупату конскага І да Месяца пыл далятаў з зямлі. І яўрэй-мяняла шчыра здзіўляўся На бясконцую, пыльную тую змяю: "Ці адзін чалавек, прынамсі, застаўся На развод у далёкім гэтым краю?" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Чалавек стары. Калоцяцца рукі. Што ён можа слабай дзясніцай зрабіць? Крок няспынна гучыць за акном па бруку: "Беларусы - рабы!  Беларусы - рабы!" Ён сябе суцяшае, што людзі сцерпяць, Адбудуюць калісьці свой светлы дом... Але што ж так нясцерпна, балюча сэрцу? Што заткнула глотку тугім камяком?

ІІІ

Чалавек уначы не заплюшчыў вочы. Ён пісаў пад танкаў фашысцкі рык. На паперу разам з бісерным почыркам Вырываўся душы змардаванай крык. Ён пісаў:  "Сплывае дзіцячая вера. Вера ў тое, што ў свеце знікнуць рабы... Ў дзвесце семдзесят шостым па нашай эры Цэзар Пробус варвараў дзікіх разбіў. І Вапіскус Флавій пісаў пасля гэтага, На вялікую радасць сваёй стараны, Што цяпер, пасля перамогі светлай, Больш ніколі на свеце не будзе вайны. І цяпер, калі зноўку змрок надыходзіць, Калі топча зямлю новых варвараў раць, Калі гінуць краіны, знікаюць народы, Калі вогнішчы з кніг на плошчах гараць, Я пытаюся ў тых, што схілілі шыю, Каму варвар на спіну паставіў нагу: "Што б рабілі мы, бедныя і сляпыя,  Каб не кнігі, што гонар людзей берагуць? Што праз цемру, пажары і ліхалецце Цвёрда кажуць нашчадкам алмазамі слоў, Што калісьці таксама былі на свеце Чалавечнасць і мужнасць, святло і любоў. Магіканы культуры! Навалы крыгі Ўсё жадаюць раструшчыць, спаганіць, зламаць. Мы павінны схавацца, вывучыць кнігі І далёкім нашчадкам пераказаць. Як апошнія рымляне ў склепах сонных Пад зямлёю, дзе цемра пануе ўвесь год, Для нашчадкаў хавалі кнігі Назона І Катулавых вершаў атручаны мёд. Танкі з крыжам стапталі зямлю Еўропы. Танкі злосна равуць над Дняпром-ракой. Я крычу, як калісьці яўрэй з Перакопа: "А ці ёсць хто з жывых у краіне маёй?!" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Так пісаў ён. І вочы Радзімы гаротнай Над радкамі яго пачалі сумаваць. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Чалавек быў вельмі-вельмі самотны. Нам патрэбна за ўсё яму дараваць. Іранічны дзівак з невядомай краіны, Што ў душы гуманізм бязмэтны насіў, Выкладаў у медінстытуце лаціну І ў педвузе гісторыю Белай Русі, Не любіў людзей, што лісточкам фігавым Прыкрываюць адсутнасць думак і мар, Курганы раскопваў, капаўся ш кнігах І лічыў, што найбольшы геній - Плутарх. Не аднолькава жорны на свеце мелюць, І не трэба, каб людзі былі заўжды, Быццам танныя лялькі мясцовай арцелі, Што падобныя ўсе, быццам кроплі вады: Рот прыемным сэрцайкам, нос пакарочаны, Над вачыма чубы, як снапы ільну, А ў галовах машынка, каб сінія вочы Закрываць, калі хтось пакладзе на спіну. На зямлі нудоты хопіць без гэтага. Незвычайныя людзі, нязнаны свет, Дзівакі, вандроўнікі і паэты - Гэта водар жыцця і яго яснацвет.

ІV

Ў гэткім ціхім, глухім, старажытным горадзе, У якім жыццё няспешна ішло, Працякала палова жыцця Рыгора, А ў жыцці і шчасце і гора было. Можа, гора яго з таго пачалося, Што на ціхіх лугах за мяжой гарадка Курганы спачывалі пад дымнымі росамі І падножжы іх вымывала рака. Вымывала косткі ад вохры чырвоныя, Вымывала круглыя гарлачы, І слязніцы са шкла ружова-зялёнага, І пабітыя ржою крывавай мячы. А Чаховіч чамусьці не мог без гэтага: Без вільготнай зямллі, без рудых чарапкоў, Праз якія сівая наша планета Размаўляла з ім галасамі вякоў. Ён любіў народнай эстэтыкі нормы, Прыгажосць ва ўсім і меру ва ўсім, Геніяльна - простую, грубую форму, Што народ надае ўсім рэчам сваім. Чарапкі гарлачоў і палоскі сталі, Што ў сабе хаваў гарадскі гліназём, Для выкладчыка юнага радасцю сталі, Сталі сродкам пазнання, сталі жыццём. У студэнцкія годы ён быў саслабелы, А цяпер, раскапаўшы пяць-шэсць курганоў, Ён вяртаўся з работы, як негр, загарэлы, Адчуваў, што здароўе вяртаецца зноў. Ён хапаў сваю жонку рукамі грубымі, Называў каханай і дарагой, Цалаваў яе ў надзьмутыя губы, Бо яна злавалася на яго. Дзеці мір, вядома, замацавалі б, Але першы сын немаўлёнкам памёр, І калыска ў хаце шмат год пуставала, Хоць заўсёды аб дзецях марыў Рыгор. Ганне Львоўне хацелася шуму сталіцы, Рысакоў, бульвараў, дасціпных людзей, А не гэтай дзюркі, дзе можна ўтапіцца Ад тугі, ад нуды, ад разбітых надзей. Муж лінгвіст і гісторык таленавіты. Захацеў бы - мог бы прафесарам быць... Толькі трыццаць год - а шчасце разбіта, Дні бягуць, і за грошы іх не купіць. А яна прыгожая, вочы палкія. Прыгожосць невымоўная ў рысах сухіх. Вось такім прыносяць у лютым фіялкі І ў тэатрах біноклі наводзяць на іх. Нельга жыць у гэтай абрыдлай магіле, Зарабляць на нейкі агідны хлеб... Рэвалюцыя мары тыя разбіла... Ненадоўга толькі: пачаўся нэп. Зноў па бруку шыны зашапацелі. Зноў з'явіліся футры і белы атлас (Усё, што зграя купцоў рукамі спацелымі Да пары да часу цягнула ад нас). І якраз тады захапіўся Чаховіч (Быццам мала было паверхні зямлі) Катакомбамі горада вапняковымі, Што пад вулкамі частаю сеткай ішлі. Горад быў, як вядома, зусім састарэлы, І багаццем яго з невядомай пары Быў няцвёрды, рассыпчаты камень белы, Што ламалі людзі ў капальнях сырых. А за восем стагоддзяў капальні суровыя, Жыхарамі спустошаныя да дна, Вельмі часта былі і складам і сховішчам, Калі ў белым свеце шалела вайна. Тут калісь жыхары ад Літвы хаваліся, Праваслаўныя брацтвы чынілі суд, Тут кахалі, раджалі і паміралі, І ў магілы, вядома, сыходзілі тут. Мацавалі скляпенні трывалым дубам, Студні білі, каб не сядзець без вады. Да капальняў з палацаў пракопвалі трубы, У капальню з царквы прабівалі хады. Тут зямля, як соты, была пад нагамі, На пустэчах стаялі сотні хацін. І, каб хто пажадаў, ён мог бы хадамі Да любога будынка старога прыйсці. Але дзвесце год, як капальні забылі, Завалілі смеццем атворы пячор. Катакомбы старыя, вільготныя, пыльныя Ведаў толькі адзін Чаховіч Рыгор. Быў у горадзе Бука - рэгент саборны, Што пражыў з камертонам свой доўгі век, Страхалюдны, насаты, цыбаты, чорны, А ў душы цудоўнейшы чалавек. У яго па аўторках людзі збіраліся, І пасля, паспяваўшы гадзіну ці дзве, Ў ліберальнай кампаніі выпівалі, І хадзілі, як кажуць, на галаве. І аднойчы ў стане занадта вясёлым (У пятнаццатым годзе гэта было) Гаспадар сказаў: - А ў мяне ў падполлі Ход глыбокі такі, што знікае святло. І Чаховіч з ліхтарыкам і вяроўкай, Хоць крычалі госці: - Не ідзі, Рыгор!
– Адкапаў у Букавым склепе рыдлёўкай Нешырокі, - сабаку пралезці, - атвор. Хутка згаслі ў атворы святла праменні. Толькі цьмяны ліхтар кідаў водбліск сляпы. Сутарэнні, хады і зноў сутарэнні, І асклізлыя пад скляпеннем слупы. І пануе такая адвечная ціша, Толькі чуцен кропляў няспынны плач... Ён дайшоў тады да глыбокай нішы І пабачыў чэрапа жоўты мяч. "Хто ж ты быў, мой продак, якая сіла Пад зямлю калісьці загнала цябе, У глыбокі змрок, у глухую магілу Паміраць у ярасці і журбе? Ты сядзеў тут над лёгкаю гакаўніцай І глядзеў, як паўзе пераходамі дым, Як салома мокрая руда дыміцца, Як выкурвае вораг цябе, як лісіцу, З той нары, што зваў ты домам сваім. Адабралі ў цябе гарады і нетры, Берагі, на якіх спявае лаза, Адбіраюць зараз нават паветра, Толькі прагу да волі не могуць узяць. Я прыйшоў да цябе з незгасальнай цягай. Твой нашчадак нямоцны прыйшоў сюды, Каб пазычыць трошкі тваёй адвагі І аднесці ў новыя гарады". Ён вярнуўся няхутка, зусім зняможаны, Ледзьве выпаўз у цесны і нізкі праём І сказаў сябрам, што чакалі трывожна: – Я прайду пячоры. Гэта - маё. Восем год з ліхтаром і англійскім шнурам, З ненадзейнай рыдлёўкай у моцных руках Ён адшукваў рэшткі мінулай буры У капальнях і сховішчах гарадка. Там даведаўся ён, што ў падземным горадзе, Дзе адзін толькі ён бывае з жывых, Ход злучае кляштар і два соборы, Брацкі храм і скляпенні Гумёнскай царквы. Перад ім ляжала светлая сталасць, Улюбёная праца, радасць жыцця. Нават жонка і тая раптам сказала, Што ў іх, напэўна, будзе дзіця. І калі перамога чакала Рыгора, Перамога, якую шчасцем завуць, Не каменні з зямлёю, а цяжкае гора Абвалілася на яго галаву. І было гэта дробязна, недарэчна, Як хаўтурны плач па нявесце жывой, Пачалося з хадоў, што вялі пад рэчкай: – Я зусім не жадаю застацца ўдавой. Трыццаць восем - адзінаю пэўнаю мерай Служаць годы адмераныя жыцця, Трыццаць восем - жонцы да скону вераць, Асабліва, як жонка чакае дзіця. Трыццаць восем - давер і спакойная праца, Ўсё жыццё падобна на светлы сон І нядоўга да цёплага слова "маці", Якім клічуць жонку на схіле дзён. Ліст азваўся ў сэрцы смяротным ударам, І пасля быў змрок на многа гадзін: "Ты жыццё мне зламаў, ты разбіў мае мары, Ты мяне ашукаў. Пражыві адзін". Выпадкова з'яўляліся чуткі ў народзе, Што ў яе дачка, што праз месяц які Ганна Львоўна зноўку замуж выходзіць І што ў мужа дзве крамы і рысакі. І Рыгор, хоць ніколі не быў ганарлівым, Часта думаў пра тое, што жонка яго Аддала сваё шчасце завеям і злівам, Прамяняла сумленне на хцівых багоў - На лабазнікаў тлустых, на годы бяздзейныя, На гандлярскіх, шэрых дзён каламуць І яшчэ на канец жыцця без надзеі, Бо зажыцца ў краіне купцам не дадуць. Пра адно чамусьці не думаў Чаховіч (Мо таму, што сумленны быў чалавек), Што канец бліжэй, што нягодніка слова Да знікнення патрэбы ў сэрцы жыве. Папаўзлі праз месяц упартыя чуткі, Што лабазнік раптоўна кінуў яе І з багатай суседкаю вельмі хутка Пад вянец у саборы Ільінскім стае. І ніхто ад гэтага большага болю Не адчуў на душы, як Чаховіч Рыгор. І сабе на яго паглядзець дазволіў, І на гэта вянчанне з'явіўся ў сабор. Стаў ля цяжкіх дзвярэй і думаў сурова, Што жаніх і тварам і сэрцам свіння: "Чым ён лепшы, гэты парсюк ружовы, Што мяне на яго захацелі змяняць? А нявеста? Хіба яна лепей Ганны? Вось стаіць яна ля святога айца, Як авечка рахманая, што на закланне Прывялі на алтар Залатога Цяльца. Замест носа нейкая бляклая дуля, І кароткія пальцы на тлустых руках". Боль за жонку, абраза - Рыгора штурхнулі На учынак, якога і сам не чакаў. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ён пазначыў поўхай тлустую морду І, пальчатку гідліва сцягнуўшы з рукі, Нечакана пабег на ўскраіну горада Да няшчаснай жонкі і любай дачкі, Бо губляе жонка апошнія сілы, Бо агеньчык жыцця ў самоце згас. Бо яна яму сэрца, дурная, разбіла, Бо яна пакутуе ў гэты час. Ён не ведаў сэрцам дзіцячым і светлым, Да яе звяртаючы думкі свае, Што прыходам гэтым, адданасцю гэтай Назаўсёды справу сваю сапсуе. Бо з нянавісцю, шкадаваннем і болем, Шкадаваннем такім, што сэрца звяло, Не даруе жанчына таму нікоіл, Хто адплоціць ёй шчыра дабром на зло. "Хай прыходзіць самота, боль і нястача - Не дарую яму правіны сваёй, Нават горка кахаючы, нават плачучы У самотнай спальні часінай начной". І канец. Ён не верыў, зусім не верыў. Запалалі агні ў пачарнелых дамах. За спіною навек зачыніліся дзверы, Пад нагамі бясконцы самотны шлях. Ён пад ногі шаўковыя травы сцеле... Ці не ты прыйшла да мяне праз гады?.. Вочы цёплыя. Вэлюм тонкі і белы... Рот знаёмы... Хлуслівае: "Назаўжды". Мне не трэба, не трэба, зусім не трэба Ні кахання твайго, ні радасных слёз. Ёсць на свеце маё небагатае неба І зямля, да якой я сэрцам прырос. І няхай для сэрца не будзе адлігі, І няхай яно паммрэ без надзей, - Ёсць на свеце добрыя, цёплыя кнігі. Я люблю людзей. Мне не трэба людзей. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ганна Львоўна поштаю грошы вяртала, Калі ён надумаўся іх пасылаць... Ён чакаў. А гады над ім праляталі. Ён чакаў. А пасля пакінуў чакаць. Адшумяць бярозы лісцем вясеннім, Зноў на вулках кастрычніцкі вецер пяе, І, відаць, ля брамы дзве бабы каменныя Не сустрэнуць ніколі усмешкай яе. Ёсць дачка, якую не бачыў ніколі І якую кожны дзень уяўляў... Пэўна, вырасла... Пэўна, бегае ў школу, Пэўна, кветкі ёй хлопец на вокны паклаў. Непрыкметна прыйшлі вячэрнія цені... У жанчыны, што так зрабіла тады, Засталося, напэўна, даволі сумлення, Каб забыць трызненне сваё назаўжды, Пераехаць у вёску, ў глухую школу, Каб з Рыгорам пазбегнуць раптоўных сустрэч І выхоўваць дачку здаровай, вясёлай, Ўсе няшчасці яе адводзячы прэч. А ў Рыгора ўсё не гаіліся раны, Што яму бяздумна нанеслі калісь, І характар стаў цяжкі, такі складаны, Што работніцы доўга ў яго не жылі. Інстытуты ў горадзе хутка адкрылі. У старога час марудна паўзе. Ён апошнія нервы, апошнія сілы На студэнтаў траціў і на музей. І нікому з людзей не глядзеў у зубы. Што ты зробіш, не ўмеў хлусіць і круціць! Гуманіст, што суседзяў не вельмі любіць, Не такая ўжо рэдкая з'ява ў жыцці. Многім стаў ён за гэта поперак горла. Год самотны за годам павольна канаў. У трыццаць восьмым жонка раптоўна памёрла, Быццам ведала, што надыходзіць вайна. А дачку сваякі кудысьці забралі. Людзі ў вёсцы не ведалі нават куды. Ён шукаў дарэмна. Ў тузе праляталі Дні і тыдні, месяцы і гады. ...Чорныя, глухія ночы лета Туманоў смуга ў лугах лягла Вось шчаку маю пагладзіў вецер Непрыкметным подыхам крыла. Хто гэта? Нашто мяне галубіць? Чый уздых ціхутка пралунаў? Можа, гэта ты выходзіш, любая, Да мяне з-пад гэтых росных траў? Стала мяккім подыхам нячутным, Ветрыкам паўночным на раллі І прыйшла пазбавіць ад пакуты Друга, што сумуе на зямлі. Прытуліся ж хоць на міг, каханая. Адчуваю без тугі і слёз Мяккае, як ветрык, датыканне, Мяккае, як шоўк забытых кос. Дзе ты, дзе ты, дзе тваё дыханне? Можа, засталася назаўжды Ты нябачнай пасмаю туману, Што плыве над нівамі кудысь? Што гэта? Адкуль такія гукі? Подыхі, забытыя навек?.. Працягнуўшы супраць ветру рукі, Чуйна замірае чалавек. Тры гады праляцелі ў спакойнай самоце. Толькі вучні, гісторыя і латынь. Толькі ім аддаваў ён сваю пяшчоту, Толькі вучні лічылі яго святым. Ну, а большасць мяшчан, і хцівых, і сытых, На Рыгора шыпелі, як гад у лазе: "Ну нашто нам патрэбна твая старажытнасць?" І крэдыты рэзалі на музей. Муж без жонкі, бацька без дзетак ласкавых, Ён стаяў да пары, як у полі сасна. Але грымнуў пярун. Запалалі дубровы. Пачалася вайна. Пачалася вайна. О Пяруне, о светлы нябесны коннік, Бацька наш светазарны, забыты даўно! Хто тваю Беларусь ад мячэй абароніць?! Хто народ твой маленькі заслоніць спіной?! Вось вядуць яго па ганебных дарогах. Вось твой люд, памяркоўны і залаты. Пакажы нам брод да святой перамогі! Пакажы! Не чуеш, не чуеш ты.

V

Інтэрмедыя

Між руін начных, чужынцамі спаленых, Што стаялі на чорнай, як дзёгаць, рацэ, Дзве паважных савы між сабой размаўлялі, Дамаўляліся чынна аб шлюбе дзяцей. Куга! Куга! Куга! На спаленых комінах Вочы чырвоыя. Куга! Куга! – Мы даўно з табою, сваток, пазналіся, У цябе ёсць сын, у мяне дзве дачкі, І ў пасаг за старэйшай сто вёсак спаленых, Два заводы ў руінах і тры гарадкі. Куга! Куга! Куга! Скляпенні, каменні, Ад крылаў цені. Куга! Куга! – У цябе дачка драпежная, прагная І пільнуе добра на кожным суку. Толькі мала, мала даеш пасагу. Сын не будзе сватаць тваю дачку. Куга! Куга! Куга! Совам добра будзе, Як знікнуць людзі. Куга! Куга! – Пачакай, сваток, не ляці, як абсмалены. І дачка маладая і сын малады. Пачакаем. Застынуць у мёртвых развалінах Усе на свеце вёскі і гарады. Куга! Куга! Куга! У дамах пагарэлых Параскашнела. Куга! Куга! Дам тады за дачкою ўсё, што просіш: Бадзякі між дрэвамі дзікіх садоў, Трыста трыццаць раскошных знішчаных вёсак, Сто руін разбураных, сто гарадоў. Куга! Куга! Куга! Няхай кахаюць, Сусвет засяляюць. Куга! Куга! І давеку, давеку іх царства будзе Паміж чорных руін, раскошных руін, Калі толькі дурныя, сардэчныя людзі Не паўстануць са зброяю ўсе як адзін. Куга! Куга! Куга! Свінцовы вецер. Любо-оў на планеце. Га-га-га-га!