Зорны спеў
Шрифт:
...Выбар у закусачнай не вялікі, заказваем па шніцэлю, аладкі і па шклянцы кавы. Порцыі салідныя, якраз пад наш дарожны апетыт. I згатавана добра. Дзякуем афіцыянтцы, якая сабірае посуд, не дзеля ветлівасці, а па заслугах.
У машыне размова вяртаецца на ранейшыя каляіны — пра жыццё, пра людзей, пра паэзію. А мажліва, і ўвесь час пра яе...
— Ёсць у мяне родны дзядзька, Фадзей, былы партызанскі сувязны (пазнаёмлю пры выпадку), ну цікавы, брат, чалавек! — Танк прыпаднімае галаву, прыжмурвае вочы і ўсміхаецца свайму ўяўленню.— Магутны стары, проста такі волат. У нарачанскіх барах вырас і да самага прызыву кароў над азёрамі пасвіў ды паляваннем бавіўся. Басанож, кашуля палатняная аж да костак: порткі ў тыя часы вясковыя дзецюкі толькі да прызыву або да вяселля агораюць... Ды на прызыўной яго, брат, у гвардзейскую часць залічылі — рост падышоў. Вярнуўся
Шмат цікавых рэчаў расказаў Танк пра гэтага чалавека. Слухаючы расказ, я падумаў: дык жа і ў вершах ён захапляецца такімі вось даравітымі арыгіналамі. Народныя майстры, мудрыя вопытам жыцця людзі, цягавітыя, дапытлівыя, людзі, поўныя радасці жыцця, дасціпныя, вострыя на слова — яго любімыя героі. Вобраз Люцыяна Таполі нарадзіла ў свой час менавіта гэткая скіраванасць паэтычнага ўяўлення, такі погляд на чалавека, яго жыццёвую годнасць. Таполя — сімвал непадуладнасці таленту ўладарам. Нейкі зусім новы, адменны тып купалаўскага гусляра з паэмы «Курган». Той жа непадатлівы на подкуп і пагрозу характар, толькі ўзброены замест рамантычнага максімалізму больш небяспечнаю для паноў жыцця зброяй — досціпам, гумарам, цудоўнай жывучасцю. Люцыян — гусляр з натураю Рымшы, героя народнай казкі «Пану навука». Купалаў гусляр загінуў, каб застацца мастаком, каб не загубіць, не «скурганіць» душы княжым «чырванцом». Высакародная пагібель яго звала на помсту нашчадкаў. Люцыян Таполя, як і казачны Рымша, сам умее адпомсціць, правучыць пана і не ўпадае, як Машэка, у помслівасць, застаецца мастаком, вартым несмяротнасці.
Гэта караннік сярод станоўчых вобразаў Танкавай паэзіі. Мае гэты характар-тып шматлікія разнавіднасці, разгалінаванні, часам вельмі далёкія ад стрыжнявога варыянта,— тут Вяль і стары лірнік з давераснёўскіх твораў, партызанская маці з ваеннага верша і бабка-«зельніца» з пасляваенных.
Ланцуг жаночых вобразаў... Ён ідзе ад маці як ад правобраза. Усе гэтыя вершы змыкаюцца ў маім успрыманні ў агульны цыкл гімнаў-малітваў пра маці і да маці. Ёсць у гэтым вялікая рэнесансавая традыцыя. Магутны Буанароці з незагойным смуткам сіроцтва, разлучанасці з матуляй, Буанароці за працай над «Піетай»... А хіба не ў парыве высокага піетэзму партызанская матуля
Чырвонай ніткаю закляцце Тчэ на кужэльным палатне.Гэта святое мацярынскае аберагальнае парыванне, за якім — паласа няўгойнага болю, трагічнае скрухі:
Закляцце ад варожай кулі, Ад лютай смерці, ад пятлі, Ад груганоў, каб праз кашулю Дастаць да сэрца не змаглі (I, 409).Звароты сялянкі да звышнатуральных сіл падаюцца так, што яны не аслабляюць сілы яе характару, не выдаюць якойсьці містычнай кволасці, а толькі яскрава выяўляюць звышчалавечую сілу абставін, у якіх несамавіта дзейнічае здаровы, нармальны характар. У новых мірных абставінах тая ж матуля стала лагоднаю, добраю бабуляй-«зельніцай» — верш «Бабка»,— што збірае лекавыя травы і розныя прыправы, нават варажбітны любізнік,— усё на карысць людзям:
А дубовы ліст — для бочкі, Каб хрумсцелі агурочкі, А бабоўнік кучаравы — Каб не страціць смак да стравы, Ліст малінавы — для чаю, Што ад кашлю памагае (III, 370).У найноўшым зборніку мы знаходзім на дзіва паэтычны
Зноў думка вяртае мяне да тых вершаў пра сялянскую печ, стол, закопчаную лазню. I пра народны мастацкі прымітыў, разьбу прыдарожных каплічак... посуд... Звычайныя прадметы сялянскага побыту, а як яны ўбачаны і пададзены! Не мужыцкае, а каралеўскае жыццё так абстаўляць! Што тут — фальклорны прыём ідэалізацыі? Не можа быць. Фальклорныя ідэалізаваныя «ярэмцы буковыя, сошкі дубовыя, падсошнікі мядзяныя, паліцы срабраныя» ў вачах сучаснага чытача — мілыя тварэнні наіўнай дзіцячай фантазіі, аперанай магіяй слова. Максім Танк, паэтызуючы прадметы сялянскага побыту, умее пазбегнуць анахранічнасці, фальклорнай перастарэласці вобраза. Як гэта яму ўдаецца?
Ператвараючы прадмет у вобраз ці ў мастацкую дэталь, ён абавязкова шукае скрытай сувязі гэтага прадмета з чалавекам. Рэчы, зробленыя рукамі чалавека, нясуць у сабе адбітак здольнасці майстра, апрадмечваюць яго здольнасць тварыць. Малюючы рэч у аспекце эстэтычнай катэгорыі ўзнёслага, паэт узвышае не самую рэч, а чалавека, які гэту рэч стварыў і карыстаецца ёю ў жыцці. Гуманізацыя прадметаў народнага побыту і прыладаў сялянскай працы робіць іх прыгожымі, паэтычнымі, а творам надае глыбокую чалавечнасць гучання:
Колькі ў сваіх чорных сценах драўляных Бачыла лазня людзей з нашай вёскі, Колькі славутых байцоў, партызанаў! Хоць вешай мемарыяльныя дошкі (111,416).Натуральна, вершы Максіма Танка, створаныя на матэрыяле народнага жыцця, гучаць па-сучаснаму. За старымі сасновымі сталамі, у звонкіх сасновых хатах паселі землякі паэта. Яны рупяцца пра тыя ж справы, што і жыхары гарадскіх кватэр, застаўленых сучаснаю мэбляй. Людзі працы думаюць пра пагрозу міру, пра будаўніцтва камунізма, пра палёты чалавека ў космас. Паэт рады ўслухоўвацца ў гэтую гаворку, яго цешыць, што простыя калгаснікі таксама блізка прымаюць да сэрца справы планеты, як справы калгаса, іх выказванні зацікаўленыя, дзелавыя і кампетэнтныя.
Змест гэтых сялянскіх бясед адкрывае нам адну важную ісціну: сучасны свет адзіны. Трывогі сучаснасці востра адчуваюць людзі працы, дзе б яны ні былі: у мільённым горадзе ці ў лясной глухамані. I чым вышэй гэта адчуванне, тым ясней усведамляецца факт, што чалавечыя асновы зямнога бытавання адзіныя, спракаветныя і непарушныя — гэта мір, свабода і стваральная дзейнасць па законах розуму і хараства.
Насцярожаныя прывідам канфліктаў, якія, калі б іх не стрымліваць, маглі б стаць пачаткам канца зямное цывілізацыі, мы сёння навучыліся вышэй цаніць першапачатковыя асновы жыцця чалавечага. Новым хараством і новым сэнсам засвяціла нам няхітрая праца хлебароба і ўвесь нетаропкі ўклад яго побыту, мудрая прастата прадметаў дамашняга ўжытку. Нельга не пачуць у гэтай паэтызацыі святое мужыцкае прастаты ўнутранага супраціўлення, пратэсту супраць той падатлівасці на спажывецкі камфорт, якім вабіць і спакушае абывацеля сучасная прамысловасць.
Паэту падабаецца цнатлівая мудрасць народных звычаяў і абрадаў. У аснове сваёй — гэта векавая школа маральнага выхавання. Абрады і звычаі народа — антураж ідэальнага грамадскага асяроддзя, створаныя чалавекам для таго, каб у іх маглі жыць і расцвітаць этычныя нормы, узоры паводзін, здаровыя ўяўленні пра дабро і зло, праўду і крыўду, гонар і бясчэсце.
У шэрагу твораў Максім Танк асацыіруе творчасць са стваральнаю, карыснаю працай хлебароба. Мы бачылі гэта. Але яшчэ большаю ступенню абагульнення валодаюць тыя рэчы, дзе паэтычная творчасць асэнсоўваецца як нешта блізкае да пладаноснасці самое зямлі, прыроды: