Буранны паўстанак (на белорусском языке)
Шрифт:
– Вось i я так кажу яму, Едыке. Я ж асцерагаюся слова сказаць лiшняе. Я ж разумею, як яму.
– I правiльна робiш. Я аб гэтым i хацеў сказаць табе, Зарыпа. Выпадку чакаў. Ды ты сама ўсё ведаеш. Проста прыйшлося да размовы. Прабач.
– Бывае, вядома, невыносна. I сябе шкода, i яго шкода, а дзяцей найгорш. Хаця ён нi ў чым не вiнаваты, а адчувае сябе вiнным, што завёз нас сюды. I змянiць нiчога не можа. Што i казаць, у нашых краях, сярод алявуцкiх гор i рэк, зусiм другое жыццё i клiмат зусiм iншы. Дзяцей хоць бы на лета маглi б адправiць туды. Але да каго? Бацькоў у нас няма, рана паўмiралi. Браты, сёстры, родзiчы... iх таксама цяжка асуджаць, iм гэта зусiм не трэба. I раней пазбягалi нас, а цяпер дык зусiм. Для чаго iм нашы дзецi? Вось i мучымся, баiмося, што на ўсё жыццё застанемся тут, хаця ўслых пра тое не гаворым. Але я бачу, як яму... Што нас чакае ўперадзе, нiкому невядома...
Яна цяжка замоўкла. I пасля ўжо не вярталася да гэтай размовы. Працавалi, прапускалi
I яшчэ здзiўляўся Едыгей самому сабе, сваёй крыўдзе i горычы за гэту сям'ю, нiбы iх гiсторыя датычылася асабiста яго. Хто яны яму? Мог жа ён сказаць сабе - справа гэта не яго розуму, яму ж, уласна, што? Ды i хто ён такi, каб судзiць-расуджваць, дзе яго не просяць? Рабацяга, сцяпняк, якiх не злiчыць на свеце, цi яму наракаць, цi яму абурацца, трывожыць сваё сумленне пытаннямi, што справядлiва i што несправядлiва ў жыццi. Напэўна ж там, адкуль усё гэта зыходзiць, знаюць у тысячу разоў больш, чым ён, Буранны Едыгей. Там вiдней, чым яму тут, у саразеках. Цi яго гэта клопат? I ўсё роўна не мог супакоiцца. I чамусьцi больш хварэў ён душой за яе, Зарыпу. Здзiўляла i мiлавала яго яе адданасць, вытрымка, яе адчайная схватка з нягодамi. Яна была падобная на птушку, якая намагалася крыламi засланiць гняздо ад буры. Другая ж паплакала, паплакала б ды i скарылася, пакланiлася раднi. А яна расплачвалася пароўну з мужам за мiнулае вайны. I менавiта гэта больш за ўсё i насуперак усяму трывожыла Едыгея, бо сам ён нiчым не мог абаранiць нi яе дзяцей, нi яе мужа... Бывалi пасля хвiлiны, калi ён горка шкадаваў, што лёсу трэба было закiнуць гэтую сям'ю на Баранлы-Буранны. Для чаго яму гэтыя перажываннi? Не знаў бы, не ведаў бы нiчога такога i жыў бы спакойна, як раней...
VI
У другой палове дня паўднёвей Алявутаў захвалявалiся воды Цiхага акiяна. Паўднёва-ўсходнi вецер, што ўзнiк у нiзiнах амерыканскага мацерыка, паступова набiраў сiлу i ўдакладняў, вызначаў свой кiрунак. I вада закалыхалася.
Для авiяносца "Канвенцыя" такiя хвалi ў адкрытым акiяне не таiлi небяспекi. Iншым разам ён i не падумаў бы мяняць сваё месцазнаходжанне. Але таму, што з хвiлiны на хвiлiну чакалi пасадкi на палубу самалётаў асобаўпаўнаважаных камiсiй, якiя спешна вярталiся пасля кансультацыi з вышэйстаячымi iнстанцыямi, авiяносец вырашыў усё ж павярнуцца супраць ветру, каб зменшыць гайданку. Усё абышлося. Спачатку сеў сан-францысцкi, а пасля ўладзiвастокскi лайнер.
Камiсii вярнулiся ў поўным складзе, усе аднолькава маўклiвыя i заклапочаныя. Праз пятнаццаць хвiлiн яны ўжо сядзелi за сталом закрытай нарады. Праз пяць хвiлiн пасля пачатку работы камiсiй у космас, на борт арбiтальнай станцыi "Парытэт" была адпраўлена для перадачы парытэт-касманаўтам 1-2 i 2-1 у Галактыку Дзяржацеля тэрмiновая шыфраваная радыёграма: "Касманаўтам-кантралёрам 1-2 i 2-1 арбiтальнай станцыi "Парытэт". Папярэдзiць парытэт-касманаўтаў 1-2 i 2-1, што знаходзяцца па-за Сонечнай сiстэмай, не прымаць нiякiх мер. Заставацца на месцы да асобага ўказання Абцэнупра".
Пасля гэтага, не трацячы нi хвiлiны марна, асобаўпаўнаважаныя камiсii пачалi выказваць свае пазiцыi i прапановы з абодвух бакоў па вырашэннi касмiчнага крызiсу...
Авiяносец "Канвенцыя" стаяў супраць ветру сярод бясконцых цiхаакiянскiх хваль, што набягалi адна на адну. Нiхто ў свеце не ведаў, што на яго борце ў гэты час вырашаўся глабальны лёс планеты...
Цягнiкi ў гэтых краях iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...
А па баках ад чыгункi ў гэтых краях ляжалi вялiкiя пустынныя прасторы Сары-Азекi, Сярэдзiнныя землi жоўтых стэпаў.
У гэтых краях усякая адлегласць вымяралася ад чыгункi, як ад Грынвiчскага мерыдыяна.
А цягнiкi iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...
Заставалася яшчэ дзве гадзiны дарогi да могiлак Ана-Бейiт. Пахавальная працэсiя рухалася па саразеках такiм жа чынам. Паказваючы напрамак, узвышаўся на вярблюдзе Буранны Едыгей. Яго Каранар усё гэтак жа iшоў першым размашыстым, нястомным крокам; услед паспявалi па цалiне трактар з прычэпам, у якiм побач з пакойным Казангапам самотна i цярплiва сядзеў яго зяць, муж Айзады, i за iмi экскаватар "Беларусь". А збоку, то забягаючы ўперад, то адстаючы, то прыпыняючыся па нейкай важнай прычыне, бег усё гэтак жа заклапочана i ўпэўнена рыжы грудасты сабака Жалбарс.
Сонца прыпякала, падымаючыся ў зенiт. Засталася меншая частка дарогi, а Вялiкiя саразекi адкрывалi вачам усё новыя i новыя пустынныя землi за кожным пагоркам, што рассцiлалiся ўсякi раз да лiнii гарызонту. Вялiкiм было стэпавае раздолле. Некалi ў гэтых месцах знаходзiлiся нядобрай памяцi жуаньжуаны, прышэльцы, якiя захапiлi на доўгi час амаль усю саразекскую акругу. Жылi ў гэтых месцах i iншыя качавыя народы, i памiж iмi адбывалiся пастаянныя войны за выпасы i калодзежы. То адны бралi верх, то другiя. Але i пераможцы i пераможаныя ўсё роўна заставалiся тут, адны звузiўшы, другiя расшырыўшы свае ўладаннi. Елiзараў казаў, што саразекi як жыццёвая прастора былi вартыя гэтай барацьбы. Тады тут i вясной i восенню выпадала больш дажджоў. Травы хапала вялiкiм чародам буйной i дробнай жывёлы. Тады тут праязджалi купцы i iшоў торг. Але пасля клiмат нiбыта рэзка перамянiўся - перасталi выпадаць дажджы, перасохлi калодзежы, прапаў падножны корм. I разышлiся народы i плямёны, якiя прыйшлi ў саразекi, хто куды, а жуаньжуаны зусiм згiнулi. Накiравалiся да Эдзiлi - так называлася тады Волга - i прапалi ў прыэдзiльскай прасторы. Нiхто не ведаў, адкуль яны прыйшлi, i нiхто не дазнаўся, куды яны падзелiся. Былi чуткi, што насцiгла iх пракляцце - калi пераходзiлi яны гуртам Эдзiль зiмой, лёд на рацэ раптам рассунуўся, i ўсе яны, разам з пастухамi i статкамi, пайшлi пад лёд...
Карэнныя саразекцы - казахскiя наманы i ў гэты час не пакiнулi свой край, трымалiся тых месц, дзе ўдавалася здабыць ваду ў нанава выкапаных калодзежах. Але ў пасляваенныя гады пачаўся для саразекаў iншы час. З'явiлiся аўтамашыны-вадавозы. Адзiн вадавоз, калi вадзiцель добра ведаў мясцовасць, мог падвезцi ваду на тры-чатыры адгонныя стойбiшчы. Калгасы i саўгасы блiжнiх абласцей меркавалi ўжо размясцiць у саразеках пастаянныя базы для адгоннай жывёлагадоўлi.
Неяк неўпрыкмет узнiк у ваколiцах Ана-Бейiта горад без назвы - Паштовая скрынка. Так i казалi - паехаў у Паштовую скрынку, быў у Паштовай скрынцы, купiў у Паштовай скрынцы, бачыў у Паштовай скрынцы... Паштовая скрынка разрасталася, будавалася, закрывалася ад пабочных асоб. Асфальтаваная дарога звязвала яго з аднаго боку з касмадромам, з другога - з чыгуначнай станцыяй. З таго i пачалося новае, iндустрыяльнае засяленне саразекаў. Ад усяго мiнулага толькi i засталося ў гэтым баку, што могiльнiк Ана-Бейiт, на двух пагорках-блiзнятах, што датыкаюцца адзiн да аднаго, як вярблюджыя гарбы, Эгiз-Цюбе, самае шаноўнае месца пахавання ва ўсёй саразекскай акрузе. У даўнiя часы хаваць сюды прывозiлi так здалёку, што начаваць даводзiлася ў стэпе. Але затое нашчадкi пахаваных на Ана-Бейiце маглi ганарыцца, што аказалi продкам такую пашану. Тут хавалi самых паважаных i вядомых у народзе людзей, якiя доўга жылi, многа ведалi, заслужылi добрую славу словам i справай. Елiзараў, той усё ведаў, ён называў гэтае месца саразекскiм пантэонам.
Сюды i наблiжалася ў гэты дзень дзiўная, у суправаджэннi сабакi, вярблюда - трактарная працэсiя з чыгуначнага раз'езда Баранлы-Буранны.
У могiльнiка Ана-Бейiт была свая гiсторыя. Паданне пачыналася з таго, што жуаньжуаны, якiя захапiлi саразекi ў мiнулыя вякi, вельмi жорстка абыходзiлiся з палоннымi воiнамi. Пры выпадку яны прадавалi iх у рабства ў суседнiя краiны, i гэта лiчылася за шчасце для палоннага, бо праданы раб мог рана цi позна ўцячы на радзiму. Жудасны лёс чакаў тых, каго жуаньжуаны пакiдалi ў сваiм рабстве. Яны знiшчалi памяць раба страшэнным катаваннем - надзяваннем на галаву ахвяры шыры. Звычайна так рабiлi з маладымi хлопцамi, якiх паланiлi ў баях. Спачатку iм нагола брылi галовы, саскрабаючы да кораня кожную валасiну. У гэты час, калi заканчвалi брыць галовы, вопытныя забойшчыкi-жуаньжуаны свежавалi паблiзу мацёрага вярблюда, перш за ўсё аддзяляючы ад шкуры самую цяжкую, цвёрдую яе выйную частку. Падзялiўшы яе на кускi, тут жа, цёплую, нацягвалi на брытыя галовы палонных - шкура iмгненна прылiпала да галавы як пластыр - накшталт сучасных шапачак для плавання. Гэта i значыла надзець шыры. Той, каму iх надзявалi, або памiраў, не вытрымаўшы катавання, або страчваў на ўсё жыццё памяць, ператвараючыся ў манкурта - раба, якi не памятаў свайго мiнулага. Выйнай часткi шкуры аднаго вярблюда хапала на пяць-шэсць шыры. Пасля надзявання шыры кожнаму асуджанаму надзявалi на шыю драўляную калодку, каб ён не мог дастаць галавой да зямлi. Пасля, звязаўшы iм рукi i ногi, адводзiлi далей ад людзей, каб не даносiўся iх енк, пакiдалi там на сонцы, у полi, без яды i вады. Катавалi iх так некалькi дзён, выставiўшы толькi варту на падыходах, каб родзiчы не вызвалiлi iх, пакуль яны жывыя. Але такiя спробы былi вельмi рэдкiмi, бо ў адкрытым стэпе нельга было падысцi непрыкметна. А калi потым даходзiла чутка, што нехта ператвораны ў манкурта, то нават самыя блiзкiя людзi не хацелi ратаваць цi выкупляць яго, бо гэта значыла вярнуць сабе толькi нешта падобнае на ранейшага чалавека. I толькi адна мацi найманская, якая засталася ў паданнях пад iмем Найман-Ана, не змiрылася з такой доляй сына. Аб гэтым расказвае саразекская легенда. I назва могiлак паходзiць адсюль, Ана-Бейiт - Мацярынскi спачын.
Кiнутыя на саразекскiм сонцы, палонныя часцей не вытрымлiвалi катавання. Жывымi заставалiся адзiн-двое з пяцi-шасцi. Гiнулi яны не ад голаду i нават не ад смагi, а ад невыносных, нечалавечых пакут. Сырая вярблюджая скура, ссыхаючыся на сонцы, паступова, але ўсё мацней i мацней сцiскала брытую галаву раба, жалезным чапцом прылiпаючы да няшчаснага. Ужо на другiя суткi пачыналi адрастаць збрытыя валасы пакутнiкаў. Шорсткiя i прамыя азiяцкiя валасы iншы раз урасталi ў шкуру вярблюда, але часцей, не маючы месца, загiналiся i канцамi сваiмi ўпiвалiся ў галаву, прыносячы яшчэ большую пакуту. Ад болю муцiўся розум, надыходзiла здранцвенне.