Бурятские народные сказки. Бытовые
Шрифт:
Хаанн долоон басагад гуйжэ гасирээд: "Мэшээк хнш хэн' абахым, мэшээк алта-торго хэн хым", — гээд, сосижо, сосижо табина.
Хушэхэн ехэ уурлажа ерэнэ Аргашхандаа. Гйжэ ороод, Аргашханаа амгайе алашхана. Аргашхан айжа хорголоноо гасирээд, хэр хуллд хээн эзыеэ тээгээд, хоёр бдэгт шбгэ хадхаад, хаани хажуугаар ябана. Хаани долоон басагад гйлдд гасирна.
— Аргашхан, Аргашхан, юугаар баршаалаабши? — гэлдэнэ.
— Айл, нохойл! хэриим ргээжэ, абхайим алабат!
— хэрииш ргээжэ алаахадамнай, долоон басаганаа айхынь шэлэжэ абаарайш, —
Тиихэлээрэн Аргашхан хоёр шбгэёо абаад, хэр ууса руун хадхана. хэр орсироод, шошоод гйшэнэ. хэр гй-хэлээр, Аргашхан хээн эзыеэ тльхээд унгаагаатьхаба. "Хари хэлэээмнээб. даа, танда, — гэнэ, — ^ абхайемни алахат гэжэ, аб-хайемни алашхаба шиидтаа".
Долоон басагад хртээ торжо, долоон басагад соооон аихаинь шэлжэ Аргашханда эзы хэжэ гэбэ. Аргашхан хаани айхан басагаар амга хэжэ гэртээ асарба.
Хушэхэн Аргашхандаа ерэбэ. "Хайшан гээд иимэ айхан эзытэй болообши?" — гэнэ.
— Эзыем алаахамнээш, тэрээнээ тээгээд, хаани хажуугаар: "ухээн эзы хэн абахаб, айхан басагаа хэн гэхэб?" гээ эм, — гэнэ..
Хаани долоон басагад гйлдэжэ ябаад:
— хээн эзыеэ гыщтаа, айхан басага бидэ гэхэбди гэлдэнэ. Тиигээд айхан эзытэй болоод ерээльбидаа, — гэнэ.
Хушэхэн тэрээни дуулаад, гэртээ гйжэ ороод, рьёо эзые сосижо алашхана. "хээн эзые хэн абахаб, айхан басагаа хэн ухэ ааб?" — гэнэ.
Хаани ёргоон басагад гйлдэжэ гасирээд: "хээн эзыиш хэн абахым, айхан басагаа хэн хым!" — гээд, сосижо, сосижо табишхана.
Хушэхэн Аргашхандаа ехэ уурлажа ерээд, Аргашханаа ба-ряад, хээрэ абаадажа ехэ наранда хоёр гараань баряад, хоёр тээшэнь татаад, лгэшхд озирно.
Аргашхани лглээд гурба хоноод байхадань, зн урай-аа ехэ хпеэс (тургуубай) гурбан тэргээр бараа тээжэ ерэбэ. Тэрэ Аргашхани уяатай наран дор озироод д харана. Тиихэдээ Аргашханаа урана:
• АЙл нохой, яагаабши, юундэ эндэ лгэлдээбши?. — Нюргаа гажаиимаад, хэр эдэгкимааб гэжэ байиальби,—
ГЭНЭ: ^|
— Хэрэбтеэ? — гэнэ тургуубайн.
Хэр яма'рааш мэдэнэбэйб, биш^йха дээрэ болообиб яа-
гааби, ажаглахадамни.
— АЙл нохой, Аргашхан, Аргашхан, бишни ехэ нюурга
эбшэн хн эльби, намайяа байлгыштаа, — гэнэ.
— ш иижэ байхамнн хадаа, ш айн болохынь,—
гэнэ. Тиихэдэн тургуубай хэлэнэ: щМ
— Намайяа хайрлыштаа, юуш эрээ хадаш, юуш гэхэльби
даа, — гэнэ. Тиихэдэн:
— Зай, хайрлахиимааб даа, нэгэ дэр ни хоёр соо лэг-каа биб, — гэнэ.
— Зай, зай, — гэжэ тэрэнь шургаба. Аргашханаа гаража тайлаба. Тайлуулжа буугаад, тургуубайяа врэёо байрааа дорошог уяба. Тургуубайяа доронь гал табяад, хуан хрзэ хээд, хойшон хиидхээд, уляаан хрзэ хээд урайкшаи хиидхзэд, гурбан тээбэри бараа дээрэнь уугаад, нэгэ морёойн боожол-?жо, хоёр морёойн хтэлжэ, гурбан тээбэри бараатай боложо, Аргашхан ожирно.
Хшэхэн гудрээд ерэнэ: "Би шамай наранда лгэээмнэйб, хайшан гээд иимииматай болоод ознрообши?" ^ гэнэ. Тиихэдэн Аргашханиинь хэлэнэ:
— Шинии галдаан уняар Тэньертэ гараад, Тэньери хд
зрин зжэ гаргажа г,— гэнэ.
— Мн дууайдаа? — гэнэ Хшэхэн.
— Юу хэлээбши, мн дуудха гэжэ!
— Намаяа абаадалаа, намаяа абаадалаа, — гэнэ Хшэчэн. Дурта дурабьеэр Хшэхэнээ хртэ ороно.
Хшэхэнээ абаашажа тэрэ иарандаа уяна. Тэндээ. гараха-дань, тургуубай нэр танар бээ хуу уйгааг болшоод байна. Тиигээд, Атргашхан гараад, тэрэ нарандаа уяад ла, дорон гал тлеэд, Хшэхэнээ галдаад, хуан хрзэ хээд хойшон хиидхээд, уляаан хрзэ хээд урайкшаи хиидхээд озироо даа гэртээ. Гэртээ озиржо хаани айхан басагаар эзы хэжэ, гурбан тээбэри эд бараатай боложо; арбан мэшээк алта-торготой боложо, ажа яргаба.
42. ШАДАМАР ШАЛХАГАР ХОЁР
Оойн голдо юм г, али Эдэйн голдо г. * ' ттт Ь мЭДэе! Тэдэ нютагуудай нэгэндэ Шадамар барлаг Шалхагар баян гэжэ хоёр айлайхи ууан гэхЭ. Эдэ хоёр айл хоорондоо ехэшье холо бэшэ уудаг байгаа. Шадамар барлагайхи газаагаа ган гэхэ нохойгуй, газар гэш-хэхэ малгуй юм эн ха. Гээшье паа тэрэ хун уран гоё угэтэй, хурдан хурса ухаатай, бэлгэн бодолтой, хухюу зантай, шии-раг задарюун бэетэй байан гэхэ. Тиихэдэ Шалхагар баян гээшэнь тоогуй олон малтай, тоог дуурэн таряатай аад, абаха эдихын хойнооо хомхой 'хобдог, али бухы юумэндэ атаар-хуу хэнтэг, зузаан мяхатай, зоболго бэетэй хун байгаа тэл-сэхэ.
Нэгэтэ Шадамар барлаг Шалхагар баянайда орошобо. Хоймортоо забилжа уугаад, табагаар дрэн тарган. мяха табюулан баян хлэ алан болотороо мяхаяа хлхэн, жаб-жаараа тоо хэ бушхуулан байба. Шадамар барлагые хара-
аар:
— Ээ, тоймог, хаанааа ерэбэбши. Шамайе ехэ мэхэшэ хн гэжэ дуулааб. Намайе мэхэлжэ шадаа ааш, тэошээр дрэн мяха шанажа эдюулхэб, — гэбэ. йШШ
— Зб лэ даа, мэхэтэйл байхаб. Танай хэлээшые зубшее-иэб, — гээд дохихо зуураа, — харин мэхэеэ гэртээ мартаад яба-наб. Абаад ерэхыемни морйёо хайралыт, — гэлэи.
— Яаха эм, ошоод ерэ. иНяан Шадамар ПТялуягяп Ляянай хуодан жороо мори унапан щш шалхагар оаянаи ЩЩН Ш| МОрёор ошоо хадаа,
барлаг хаба соонь ЦНдабаагаар УДахагй ерэхэ байха гээд баян хлеэнэ ЩШ ш
— Уа уруу хаяан шулуун шэнги ошонгоо ошолдоо. нэгэ, хоер, гурбан "^ногхлеэбдгыл гээ^^гы эм99Лллжэ унаад.
Гайхашаагаа барапан оаян шщ
233
Шадамар барлагайда ошобо. Орон гэээнь урдаа обоо собое* мяха уурал аарал абатар табяад, барлаг дуугархашье су-аогуй эдижэ ууба.
— Иихэдээ яаан шолмобши. Юундэ тонилонгоо тонил-шообши, морям яаам? — гэжэ ами арпан да а бтээн баян абяа гаража ядан хашхарба.
— Намайе мэхэлэ гээ пэмнайт. Мэхэлээлби 'даа. Моринт-най уусэ болоо. Мяхыень эдижэ уунаб, — гэбэ.
— Муухай хооон, хобдог хубхай яидан. Тэрээнлээ дээрэ"; шамда юун байха пэм, — гэжэ Шалхагар баян сухал дундаа газаа гуйжэ гараад, барлагай гэртэ гал ааагаад ябашаба.
Галдуулпан гэрэй уурида ганса унээнээ ондоо юушье-гуй. Шадамар барлаг дрээц гэрэйнгээ нээ суглуулжа, гулам соо хээд, Хартагай хаанайда ошобо ха.