Дэмакратыя i этычнае жыццё

Рын Клаэс Г.

Этычнае сумленне чалавека раней ужо вызначалася як пачуццё святой мэты, паняцце, якое атрымлівае рэлігійную інтэрпрэтацыю. Я казаў, што некаторыя хрысціяне з большай ахвотай спасылаюцца на Святы Дух. I хоць у мае намеры не ўваходзіць прыўнясенне тэалагічнай перспектывы, сумніўна, што этычнае жыццё чалавека, як яно тлумачыцца ў гэтым даследаванні, можна рашуча аддзяліць ад рэлігіі. Нават не будучы абмежаваным пэўнымі рэлігійнымі поглядамі, жыццё, якое кіруецца ідэяй усёпранікальнага духоўнага прызначэння чалавека, будзе вельмі да іх набліжацца. Адданасць этычнай мэце як вяршыні значэння і каштоўнасці можа несці пячатку этычнага абавязку накшталт таго, які звычайна звязваецца на Захадзе з пакланеннем уласнаму Богу.

Той погляд на этычнае жыццё, які я буду імкнуцца развіць у гэтым даследаванні, у істотнай ступені вынікае з хрысціянскіх традыцый, але ён таксама выкарыстоўвае класічнае вучэнне Платона і Арыстоцеля, чыя тэалогія шмат у чым адрозніваецца ад хрысціянства. Я паставіў сабе за мэту прааналізаваць маральны досвед, адначасова не кранаючы тэалагічных выкладак наконт прыроды боскае існасці, у напрамку якой чалавека непазбежна скіроўвае этычнае сумленне. Этычная філасофія —

не саперніца тэалогіі. Яна захоўвае магчымасць змяшчэння элементаў этычнага жыцця ў больш шырокі кантэкст і не абавязкова пярэчыць таму, што праявы этычнага жыцця набываюць дадатковую значнасць, калі на іх глядзець з больш прывілеяванага пункту погляду боскага адкрыцця. Апроч таго, калі асноватворны прынцып этычнага жыцця чалавека з'яўляецца праявай боскае існасці, дык відавочна, што і ўвесь яго філасофскі аналіз мае тэалагічную афарбоўку.

Далейшы аналіз пабудаваны на тым меркаванні, што да пэўнага моманту, які, напэўна, немагчыма выэначыць дакладна, здольнасць асэнсавання чалавекам праяў этычнага жыцця не залежыць ад канкрэтнай рэлігіі. I хрысціянства, і будызм, і вучэнні Платона і Арыстоцеля, напрыклад, — усе прызнаюць прысутнасць у чалавека трансцэдэнтнай духоўнай свядомасці і процістаянне паміж пачуццём вышэйшага прызначэння і супрацьлеглымі схільнасцямі. Адрозненні ў тэалагічным стаўленні не перашкаджаюць ім сыходзіцца ў ацэнцы прыроды маральнай катэгорыі чалавека.

А як наконт чалавека, які сцвярджае, быццам не мае ніякага ўяўлення адносна ўсёпранікальнай мэты чалавечага жыцця? Ці будзе ягоны ўласны досвед цалкам пазбаўлены элементаў, на якія б мы маглі спасылацца ў апісанні этычнага жыцця? У адказ на гэтае пытанне я хацеў бы падкрэсліць, што паняцце этычнага сумлення выкарыстоўваецца не дзеля вызначэння пэўнай унікальнай, спецыфічнай рэчаіснасці, бачнай абмежаванаму колу прывілеяваных асоб. Сфера яго ўжывання настолькі вялікая, што, дарэчы, паняцце гэта можа з поспехам быць выкарыстана для апісання чалавека. Перакананасць у такой магчымасці, безумоўна, вымагае лепшага разумення сутнасці гэтай катэгорыі аднымі людзьмі ў параўнанні з іншымі — гэта, дарэчы, праўдзіва для любых катэгорый, прадметаў і з'яў. Усвядомленая патрэбнасць у філасофскім аналізе непазбежна падразумявае розныя ступені пранікнення ў прыроду чалавека. Нельга катэгарычна выключыць існаванне асоб, у якіх цалкам адсутнічае тое, што я называю этычным сумленнем, але наўрад ці знойдзецца шмат такіх, хто будзе рашуча адмаўляць наяўнасць у яго «сумлення». Цяжка, a то нават і немагчыма ўявіць чалавека, які хаця б на працягу хвіліны не адчуваў маральнай віны, пакут сумлення ці палёгкі. Шмат хто, аднак, адразу заявяць, што «сумленне» ёсць засвоеныя маральныя нормы, не больш чым маска ўласнага своекарыслівага інтарэсу і да яго падобных пачуццяў. Іншымі словамі, яны прызнаюць існаванне «сумлення» як пастаяннага адчування маральнай цэнзуры, але адначасова спрабуюць адсекчы яго маральную ўладу, прапануючы тлумачальную тэорыю, якая выключае аб'ектыўнасць у маральных ацэнках.

Каб знайсці ва ўласным вопыце тыя моманты, якія дапамогуць нам у аналізе катэгорыі этычнага жыцця, няма патрэбы цалкам вызваляцца ад таго пункту погляду, што «сумленне» ў свабодным, штодзённым сэнсе гэтага слова з'яўляецца маскай, за якой хаваюцца суб'ектыўныя і, магчыма, нават адкрыта своекарыслівыя інтарэсы. Я далёкі ад таго, каб аспрэчваць, што да быццам этычных матываў ва ўчынках людзей часта прымешваецца ці нават цалкам іх падмяняе маральна зусім не бездакорны змест. Чуйнасць адносна такіх невідавочных уплываў, якія вызначаюць дзеянні чалавека, павінна лічыцца сапраўднай якасцю прадстаўніка этычнай філасофіі. Але неабходна, каб тыя, хто прыніжае ролю «сумлення», па меншай меры дапускалі магчымасць свабоднага ўжывання нават той дробнай маральнай улады сумлення, якую яны сцвярджаюць. Абмежавальная інтэрпрэтацыя з боку дагматычнай рэлятывісцкай ці нігілісцкай тэорыі не павінна закранаць фактаў этычнага жыцця. Да гэтага можна ставіцца як да занадта вялікага патрабавання, таму што такая ўступка будзе азначаць больш, чым проста адтэрміноўку заключэння па філасофскаму факту. Яна будзе азначаць гатоўнасць прыняць хаця б частку таго этычнага погляду, існаванне якога з'яўляецца прадметам процістаяння.

Але нават некаторым з тых, хто звычайна з сімпатыяй ставіцца да ідэі ўсеагульнага прынцыпу дабра, пэўныя стандарты мыслення могуць перашкаджаць у асэнсаванні маёй канцэпцыі этычнага «сумлення». «Сумленне» ўвогуле разглядаецца як ненадзейны памочнік у фарміраванні паводзін. Часам можна пачуць, што надзейнасць яго ідзе не далей за тую ступень, у якой яно чэрпае з комплексу здаровых нормаў, комплексу, які існуе асобна. Хрысціянін, напрыклад, можа настойваць на тым, што «сумленне» павінна ўзгадоўвацца хрысціянскай верай і што ў адваротным выпадку яно можа весці чалавека памылковым шляхам. Сцвярджаюць таксама, што «сумленне» падказвае розным індывідуумам рознае. А гэта робіць неабходнай наяўнасць нейкага знешняга крытэрыя ацэнкі для вырашэння спрэчак у галіне маралі. У гэтым кантэксце «сумленне» мае хутчэй псіхалагічны і прагматычны, а не філасофскі змест. Я магу пагадзіцца толькі з тым, што зрабіць маральныя высновы чалавеку дапамагае здаровая інтэлектуальная і маральная падрыхтоўка. Няцяжка заўважыць, што гэтыя высновы хутчэй за ўсё будуць несці пячатку культурнай і індывідуальнай прадузятасці. Але канцэпцыя этычнага сумлення, якую я прапаную, спасылаецца на той кампанент маральнага досведу, які мае не часовы характар і стаіць над любой прадузятасцю і індывідуальнымі прыхільнасцямі. Гэтая канцэпцыя выяўляе этычны абсалют, пастаяннае і нязменнае вымярэнне маральнай свядомасці чалавека. I пытанні кшталту «А ці не разыходзяцца часам сумленныя людзі ў поглядах на тое, што з'яўляецца маральным?» дэманструюць толькі неразуменне гэтай канцэпцыі. Адказ на пытанне ў тым, што этычнае сумленне, як я яго разумею, — гата не «ненадзейны» ці «сумнеўны» кодэкс паводзін. Этычнае сумленне заўсёды мае сваёй мэтай адзіную рэч — Дабро. Яно само ў сабе той канчатковы, «знешні» крытэрый ацэнкі. Той элемент сумніўнасці, які заўсёды ўтрымлівае маральнае жыццё, з'яўляецца дзякуючы няздольнасці ці нежаданню чалавека цалкам усвядоміць сваё духоўнае прызначэнне. Такім чынам, пад этычным сумленнем я маю на ўвазе тую вышэйшую інтуіцыю, мэта якой — узняць чалавека над абмежаваннямі культурнай, рэлігійнай і індывідуальнай прадузятасці, уласцівымі проста «сумленню». Менавіта дзякуючы этычнаму сумленню мы асэнсоўваем маральную недасканаласць. Менавіта гэта ўсёпранікальная сіла падштурхоўвае чалавека шукаць вызвалення зпад уплыву такіх абмежаванняў.

У цэнтры этычнай філасофіі, якая натхняе аўтара гэтага даследавання, ляжыць ідэя дуалізму чалавечай прыроды. Паколькі тэрмін «дуалізм» розныя філосафы працягваюць выкарыстоўваць у самых розных сэнсах, ягоны змест патрэбна тут вельмі дакладна і ўважліва акрэсліць. Наўрад ці я магу спадзявацца на тое, што змагу цалкам абгрунтаваць прапанаваную канцэпцыю дуалізму. Такая задача патрабуе працяглай філасофскай аргументацыі далёка за рамкамі мэты гэтага даследавання. Але я магу і абавязкова прадстаўлю гэту канцэпцыю з пэўнай ступенню дакладнасці і вызначу прыблізна яе месца ў заходняй філасофскай традыцыі.

Я, відаць, павінен адкрыта заявіць, што наступны выклад не прэтэндуе на адлюстраванне сутнасці ці асноўных момантаў усяго, што ёсць у класічнай і іудзейска-хрысціянскай філасофскай традыцыі разумнага ў плане этыкі. Мэта яго нашмат больш вузкая: развіць некалькі выбраных тэм, якія вынікаюць з гэтай традыцыі і маюць непасрэднае дачыненне да прадмета нашага даследавання. Мая аргументацыя пакладзе падмурак для дэталёвага аналізу поглядаў на этыку і палітыку Русо і больш агульнага аналізу маёй канцэпцыі канстытуцыйнага ладу. Далейшае абмеркаванне некаторых аспектаў дуалізму чалавечай прыроды будзе спалучаць мае ўласныя разважанні і ідэі іншых мысліцеляў. Уплыў Платона і Арыстоцеля будзе відавочным. Я буду таксама часта шукаць падтрымкі ў Ірвінга Бэбіта (1865— 1933) і Пола Элмера Мора (1864—1937), адметных амерыканскіх філосафаў і літаратурных крытыкаў².

Незалежна ад адрозненняў на тэалагічным узроўні класічныя грэчаскія філосафы і вядучыя хрысціянскія мысліцелі, якія сумесна заклалі падмурак цяпер ужо традыцыйных заходніх поглядаў на чалавека, не разыходзяцца ў стаўленні да чалавека як да істоты, што адначасова належыць да дзвюх цесна звязаных форм рэчаіснасці, якія, аднак, відавочна адрозніваюцца і адна з якіх іманентная і акрэсленая фізічна, а другая — трансцэдэнтальная і пазбаўленая межаў. Для Платона галоўным і найбольш абуральным фактам чалавечага існавання з'яўляецца парадокс асобы і супольнасці, спалучэнне ў жыцці адзінкі і мноства, парадку і хаосу. На філосафа абрыньваецца адначасовае ўсведамленне мэты быцця, якая заключаецца ў рэалізацыі свайго зместу і каштоўнасці, і супрацьлеглай ёй рэчаіснасці, якая па сваёй сутнасці вядзе да небыцця. Найбольш, бадай, жыццеўстойлівы з усіх філасофскіх прынцыпаў змешчаны ў наступных словах: «Чалавек ёсць дзіўная сумесь быцця і небыцця»³. Чалавечае жыццё ёсць бесперапынны і ніколі не аднародны паток думак, уражанняў, пачуццяў і ўчынкаў; але сярод усёй гэтай разнастайнасці і бурлівасці чалавек здольны захоўваць пэўнае ўяўленне аб сваёй чалавечай ідэнтычнасці і дасканаласці. Ен не губляецца ў хаосе мноства. Яго свет мае адзіную крапежную вось. Па словах Ірвінга Бэбіта, наша свядомасць «утрымлівае недзе крытэрый аднолькавасці, якім вымяраецца бязмежная разнастайнасць рэчаў»⁴. Беспарадак сыстэматызуецца дзякуючы таямнічай прысутнасці самога прынцыпу ўпарадкаванасці. Карыстаючыся этычнымі сродкамі, такі фундаментальны дуалізм чалавечага існавання можна вызначыць як процістаянне паміж усеагульным прынцыпам дабра і тым, што замінае ажыццяўленню яго мэты ў гэтым свеце.

Перад тым як ісці далей, я хацеў бы падкрэсліць, што ў дадзеным выпадку прадметам абмеркавання з'яўляецца элемент этычнага парадку ў жыцці. Мы зацікаўленыя, у першую чаргу, тым аспектам парадоксу суіснавання адзінкавасці і мноства, які сам Платон лічыў фундаментальным. I хоць у задачу гэтага даследавання не ўваходзіць больш-менш дэталёвы разгляд тых тыпаў парадку, якія не маюць відавочнага этычнага паходжання, пра гэтае ўскладненне неабходна памятаць.

Парадокс, сутнасць якога апісваецца тут словам «дуалізм», неабходна разумець як адпраўны пункт філасофіі яшчэ да любых спроб тэарэтычнага тлумачання. Гэта першая ж выснова з усведамлення чалавекам рэчаіснасці. Парадокс дуалізму — гэта тая катэгорыя, сродкамі якой філасофія імкнецца да апісання рачаіснасці і якой яна абмежаваная, паколькі сама з'яўляецца прадуктам гэтага парадоксу. Такую самую думку, але крыху па-іншаму, выказвае Ірвінг абабітую: «Жыццё складаецца не з асобных элементаў аднолькавасці і змянення. Жыццё нясе ў сабе аднолькавасць, якая бесперапынна мяняецца. Аднолькавасць і змяненні падзяліць нельга»⁵. Чалавек не кідаецца з адной крайнасці свайго існавання ў другую, дзелячы час паміж імі. Быць чалавекам — значыць існаваць адначасова ў абедзвюх, умець падзяляць хаос і парадак, які асэнсоўваецца як парадак адразу ж пры ацэнцы рэчаіснасці. Роля філасофіі ў тым, каб прааналізаваць і выразіць канцэптуальна змест гэтай дуалістычнай інтуіцыі. Канцэпцыю дуалізму, якую я распрацоўваю, неабходна адрозніваць ад іншых спроб прыступіцца да вырашэння фундаментальнага парадоксу. Мала знойдзецца філосафаў, якія ў той ці іншай форме не прызнавалі б супярэчлівасць усведамлення рэчаіснасці чалавекам, але многія з іх маюць трактаваць гэтую супярэчлівасць як аб'ектыўны прынцып, у выніку чаго парадокс выцясняецца і адмаўляецца яго існаванне. Са спробы пайсці далей за дуалізм, які з'яўляецца неад'емнаю часткай чалавечай свядомасці, вынікае альбо адмаўленне трансцэдэнтальнасці, як у выпадку розных натуралісцкіх філасофій, альбо абагаўленне іманентнай рэчаіснасці, што можна назіраць на прыкладзе Гегеля. Больш чуйны за іншых да дуалізму быцця, Гегель, аднак, набліжаецца да адмаўлення супярэчлівасці ва ўсведамленні рэчаіснасці. Гэта вынік ягонага імкнення падвесці дуалізм пад катэгорыю ідэалістычнага манізму. I гэта пры тым, што дыялектычная логіка Гегеля прызначана менавіта для спасціжэння гэтае супярэчлівасці.